İbn Kuteybe

Ebû Muhammed, Abdu’llah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî, meşhur bir âlim ve müverrihtir.

Babası Mervlidir.

Bu cihetle nisbetinde (Mervezî) de denir.

Fakat kendisi (213) târihinde Bağdad’da doğmuş, veya Kûfe’de do­ğup Bağdad’a yetişmiş, bir müddet (Dînever) de kadılık etmiş olduğu ci­hetle (Dîneverî) nisbetini almış ve nihayet (276) târihinde Bağdad’da vefat eylemiştir.

Rahmetu’llâhi aleyh.

Mevki-i İlmîsi:

Hayâtını ilm ü irfana hasretmiş olan bu kıymetli âlim, İshâk b. Râheveyh, Ebû İshâk İbrahim b. Süfyân, Ebû Katim es-Sicistânî gibi büyük fakîh ve muhaddislerden ilim ahzetmiş, kendisinden de oğlu Ebû Ca’fer Ahmed ile Ebû Muhammed, Abdu’llâh İbn-i Deresteveyh gibi zâtlar müstefîd olmuşlar­dır.

Bu mümtaz sîmâ, Bağdad’da uzun bir müddet tedris le, fâideli eserler te’lîf etmekle iştigal etmiş, bir aralık kadılığa ta’yîn edilmiş ise de, az son­ra isti’fâ ederek yine rûhan meclûb olduğu tedris ve tasnif sahasına can atmıştır.

Hakkında ki değerlendirmeler

İlm ü faziletle temayüz etmiş olan bu zât hakkındaki

• Beyhakî diyor ki: “İbn-i Kuteybe Kerrâmiyyeden idi.”

• Dârekutnî de demiştir ki: “İbn-i Kutey­be teşbihe mütemayil idi.” Halbuki bu iddia, müsteb’addır. Zîrâ onun Müşebbihe aleyhine bir eseri vardır.

• Hâkim’in iddiasına nazaran da İbn-i Kuteybe, bütün ümmet nazarında kezzâbdır.

• Zehebî ise herkesi tenkid ve taz’îf ettiği halde bu iddiayı Mîzân’ında pek tecâvüzkârâne buluyor ve diyor ki : “Hatîb, İbn-i Kuteybe’yi tevsik etmiş­tir. Deccâl ile Müseylime’den başkasının kizbi üzerine bütün ümmetin icmâ’da bulunduğu da bence ma’lûm değildir.”

Filhakika

• Hatîb-i Bağdadî diyor ki : “İbn-i Kuteybe, sika, fâzıl, diyanetli bir kimse idi.”

• İbn-i Hazm da demiştir ki : “İbn-i Kuteybe dîninde ve ilminde sika idi.”

Deniliyor ki : İbn-i Kuteybe, Nasibi bulunuyordu. Hâkim ise bunun zıddı olarak Ehl-i Beyt’e pek merbut bulunuyordu. Bu cihetle İbn-i Kuteybe hak­kında böyle bir ta’nda bulunmuştur.”

İbn-i Kuteybe, bir müverrih sıfatiyle bâzı zaîfü’s-sübût şeyleri de nak­letmiş olabilir. Bu cihetle de kendisi kizbe nisbet edilmiş olabilir.

İbn-i Kuteybe’nin fürû’ i’tibâriyle İbn-i Râheveyh veya İmâm-ı Mâlik mezhebine sâlik olduğu söylenmektedir.

Velhâsıl âlim, fâzıl, müfessir. mütefennin bir zât idi.

Müellefâtı:

Matbû’dur. Risalelerden müteşekkil olub müsteşrıklar tarafından tab’ edilmiştir. matbû’dur, câhiliyye devrine âid bir hay­li malûmatı hâvidir, iki yüz elli senelik kadar da İslâm vakayiini ihtiva et­mektedir.

Asr-ı Saâdet’e, Tabiîn Hazarâtına, birçok müctehidlere, munaddişlere ve sâir İslâm âlimlerine dâir pek faydalı ma’lûmâtı câmi’dir. Bu da matbûdur.ve saire nâmlariyle on kitabdan müteşekkildir.

Bir kısmı Mısır’da, Berlin’de, Strasburg’da tab’ edilmiştir.

Bu son iki kitab İbn-i Kuteybe’ye cihân-şümûl bir şöhret te’mîn etmiştir. Bu da matbû’dur. Uzun bir mukad­dimeyi hâvi, kitabetin âdâb ve şeraitini mübeyyindir. Bir çok edebî parça­lar ile, beyitler ile müzeyyendir. Müteaddid şerhleri vardır.

İbn-i Haldun, tâ­rihinin mukaddimesinde diyor ki: “Üstâzlarımızdan işittiğimize göre fenn-i edebin usûl ve erkânı dört dîvandan ibarettir.Bunlar

• İbn-i Kuteybe’nin,
• Müberrid’in ,
• Câhiz’in,
• Ebû Alî el-Kaalî’nin dedir.”

Matbu’iki cüz’dür.Mısır’da el-Muktebes mecmuasında neşredilmiştir. Matbû’dur.

Me’hazlar:

• Buğyetü’l-Vuât,
• Keşfü’z-Zünûn,
• El-A’lâm, Kaamûsû’l-A’lâm,
• İslâm’da Târih ve Müverrihler,
• Mu’cemü’l-Matbûâti’l-Arabiyye.

KAYNAK: Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi (Tabakatü’l-Müfessirin), Bilmen Yayınevi