Yenişehir Wiki
Register
Advertisement


BAYRAK

Bir devleti, bir askeri birliği, resmî veya gayri resmî

bir kuruluşu temsil eden alâmet veya kumaş parçası.

Eskiçağ devletlerinde kumaş yerine genellikle madenden veya sert bir mad­deden yapılmış alem'ler kullanılırdı. Ku­maş bayrakların kullanımı ise Ortaçağ'- da başlamıştır.Dîvânülugâti't-Tüık'te(I. 387) batrak şeklinde yazılan bayrak kelimesi "savaşlarda kullanılan ve ucu­na bir ipek parçası takılan mızrak" tar­zında açıklanmaktadır ve ifadeden bu­nun ferdî mücadelelerde ün kazanmış kahramanlara (alp, bahadır) verilen bir alâ­met olduğu anlaşılmaktadır. Aynı eser­deki bir manzumede ise (III. 138) kelime bayrak şeklinde kullanılmakta ve Oğuz­lar arasında böyle telaffuz edildiği ya­zılmaktadır. Yine bu eserde (I, 388) er­kek adı olarak geçen Badruk'un da ay­nı kelimenin değişik şeklinden başka bir şey olmadığı anlaşılmaktadır. Nitekim eski Uygur metinlerinde bayrak mâna­sınabadruk kelimesine rastlanması da bunun açık bir delilidir. İslâmiyet'ten ön­ceki devirlere ait olan bu telaffuz biçim­leri bazı lehçelerde sonraları da devam etmişse de Oğuzlar arasında daima bay­rak ve bayrah şekilleri kullanılmıştır.

Selçuklular ve Hârizmşahlar devirle­rinde yetişen İran şairlerince kelimenin son iki şekilde ve daha ziyade bayrah bi­çiminde kullanılması, Selçuklu devrine ait Farsça tarihlerde de kelimeye aynı şekil­de rastlanması, bunun Farsça'ya Büyük Selçuklular devrinde Oğuzlar vasıtasıyla geçtiğini göstermektedir. Arapça'ya da geçen bayrak kelimesi, Balkanlar'da Os­manlı hâkimiyeti sırasında Bulgarca'ya bayrak, Arapça'yabaryak, Rumence'ye bayrak (bairac) şekillerinde girmiştir.

Bat-mak kökünden gelen ve d >y değişmesi neticesinde bayrak şeklini alan (bat-ir-ak >batrak>badrak> bayrak) kelimenin semantik bakımından sancak kelimesiyle benzerliği açıktır (sanç-mak "batırmak" > sanç-ak > sancak). Sancak eski Türkler de bayrak, mızrak ve sün­gü gibi batırılacak, saplanacak bir silâ­hın adı olup savaşlarda bunun ucuna onu kullanan kahramanın veya mensup olduğu kabilenin alâmeti konuluyordu ve KâşgarlıMahmud devrinde (XI. yüzyıl) bu alâmet kırmızı ipek kumaştan yapı­lıyordu. Yine bu devirde Karahanlılar sü­lâlesine mensup Türk hükümdarlarının bayrakları al denilen turuncu ipektendi (Dtuânülugâti't-Türk, I. 77). Arapça'da "süngü, mızrak" anlamına gelen mitrad ve tarrâde kelimelerinin de eski kaynak­larda bugünkü mânası ile bayrak yerin­de kullanılması semantik bakımından aynı mahiyettedir. YineDSvânülugâti't- Türk'te (I. 395; II. 98) atların boynuna kıymetli taşlardan yahut arslan tırnağı veya muska gibi sihri tesiri olan şeyler­den boyunluklar asıldığı ve buna mun- çuk denildiği zikredilir. Farsça'ya daha Gazneliler devrinde muncuk şeklinde ge­çen kelime, İran şairleri tarafından bay­rak ve perçemle eş anlamlı olarak kul­lanıldığı gibi Moğollar arasında da yine bayrak mânasına gelirdi. Moğollar XII- XIII. yüzyıllardan itibaren çalış kelimesi­ni de bayrak, sancak ve tuğun eş anlam­lısı olarak kullanmışlardır.Dîvânülu­gâti't-Türk (III, 92) vetbnMühennâ Lu- gatı'nda tuğ kelimesi Arapça alem yani bayrak karşılığı olarak gösterilmekte­dir. Başkırtlar tuğ kelimesini hâlâ biz­deki bayrak mânasında kullanmakta­dırlar. İlhanlılar, Osmanlılar ve Safevîler'de çalış ile tuğ ve bayrak ile sancak birbirinden tamamıyla ayrılmıştır.

İslâmiyet'ten önceki ve sonraki çeşitli Türk devletleri zamanında Uzakdoğu ve Yakındoğu müslüman medeniyetleri çev­relerindeki öteki devletlerle ortak ola­rak çetr, asâ,tanığa, tınaz, tabi gibi bir­takım maddî hâkimiyet sembolleri ara­sında özel bir önem taşıyan bayrağın yal­nız hükümdarın alâmeti olarak kullanıl­madığını, kabile reislerine, büyük devlet görevlilerine, askerî şeflere, orduyu teş­kil eden çeşitli zümrelere, harp gemile­rine, esnaf cemiyetleri ve tarikatlar gi­bi sosyal ve dinî teşekküllere mahsus farklı renk ve şekillerde bayraklar bu­lunduğu da belirtilmelidir. İslâmiyet'ten önceki ve sonraki Türk kabilelerinde ve devlet kuruluşlarında mevcut bayraklar şöyle özetlenebilir.

İslâmiyet'ten Önce.Türkler'in henüz at­lı göçebe hayatı sürerken teşkil ettikle­ri siyasî topluluklarda buna dahil çeşit­li kabileleri ve kabile reislerinin hususi alâmetlere, damgalara, bu kabileler bir­liğinin başında bulunan hükümdarın bu hâkimiyeti temsil eden çeşitli hukukî semboller arasında tuğlara sahip olduk­ları bilinmektedir.

Çeşitli Türk devletleriyle dâimî müna­sebetlerde bulunan Çin, Sâsânî ve Doğu Roma imparatorluklarında da türlü tür­lü bayrakların mevcudiyeti ve bunların hukukî bir sembol ve askerî bir alâmet gibi kullanıldıkları bilinmektedir. Hun (Hiung-nu) İmparatorluğu'nda tuğ ve bayrak bulunduğu bilinmekle beraber bu hususta açık ve ayrıntılı bilgi yoktur. Bunlarda, daha eski bir kültür bakiyesi olan tuğun hâkimiyet timsali olarak da­ha önde geldiği, fakat Çinliler'de oldu­ğu gibi ipekten bayraklar da kullanıldı­ğı tahmin edilebilir. Ancak Batı Hunları'nın büyük hükümdarı Attila'nın üze­rinde efsanevî bir kuşun resmi bulunan bir bayrağının bulunduğu eski bir hıristiyan kaynağında zikredilmektedir. Tu- Kiular devrine ait {C}Çin kaynaklarında bu devir bayrakları hakkında epeyce bilgiye rastlanmaktadır. Çin seyyahı Hiuen- Tsang

Vâsıtfnin1237'deresimlediğiHartrt'nlnet-Makâmâtadlı esefindebir süvarikafilesininkullandığıbayraklarıgösterenminyatür

(BibllolhcqueNatlonale, MS, A nr. 5847, vr. 19*1

, Tu-Kiu Hükümdarı ŞehuKagon'ın bir tür askerî manevra mahiyetindeki bir av eğlencesinde askerlerin bayrak­lar taşıdığını görmüştü. Rrdevsrnin iki defa, "Turanlılar'ın kurt başlı bayrağfn- dan söz etmesi de (Şehnâme, IV, 382, 482) Çin kaynaklarını doğrulamaktadır. Tu-Kiular'da ayrıca bir bayrak kültü bu­lunduğu anlaşılmakla birlikte bu konu­da fazla bir şey bilinmemektedir.

Çin kaynaklan Kırgızlar'ınbayraklan olduğunu ve renginin de kırmızı olabile­ceğini ifade ederken EbûDülef el-Yen- büî X. yüzyıl başında Kırgızlar'ın yeşil renkli bayrakları bulunduğunu belirtmek­tedir. XX yüzyılda Doğu Türkistan'da yapılan keşifler Uygurlar zamanına ait bayraklar hakkında bazı bilgiler vermek­tedir. A. von Le Coq'ın yayımladığı atlas­ta bazı bayrak örneklerine tesadüf edil­mektedir. Tuna Bulgarları'nın ikinci im­paratorluk devrinde sikkeler üzerinde kumaştan yapılmış bayrak resimlerine rastlanır. Peçenekler'in çeşitli renkte bayraklar kullandıktan da bilinmekte­dir. İslâm coğrafyacılanndanİbn Rüşte Hazarlar'ın bayraklarından, EbûDülef de Dokuz Oğuzlar'ın siyah renkli bayraklanndan söz etmektedirler. Renk belir­tilmemekle beraber Kıpçak Bâbürleri'nin de bayrakları bulunduğunu Moğol devri İslâm tarihçilerinden öğreniyoruz. Daha önce batıya doğru ilerleyerek Ruslar'la savaşa girişen bir kısım Kıpçak-Kuman- lar'ın kırmızı ve beyaz bayrakları oldu­ğu ünlü İgor Destanı'ndan anlaşılmakta­dır. FirdevsninŞehname'si ile Esedî'ninGerşâspnâme'si gibi İran kahramanlık edebiyat eserlerinde İran - Turan mü­cadelelerinden söz edilirken tasvir edi­len çeşitli renklerdeki Türk bayrakları­nın hayalî olup olmadıklarını söylemek çok güçtür.

islâmiyet'ten Sonra. İslâmiyet'ten önce de bayrak kullanan Arap kabilelerinde bu âdet Hz. Peygamber ve ilk halifeler devrinden başlayarak daha da kuvvet­lenmiştir.

Hz. Peygamber'in ilk defa hicret sıra­sında Medine'ye girerken bayrak (liva) kullandığı bilinmektedir. Rivayet edildi­ğine göre hicret kafilesi Medine'ye yak­laştığında Büreyde b. Husayb el-Esle- mîResûlullah'a, "Medine'ye yanında bir livâ olmadan girme" demiş ve sarığını çözerek bir mızrağa bağlayıp kafilenin önünde yürüyerek Medine'ye girmişti (Ebü'ş-Şeyh, s. 212). Hz. Peygamber, da­ha sonra ilk defa hicretin yedinci ayın­da Hz. Hamza'nın kumandasında Sîfül- bahr'e, sekizinci ayında da Ubeyde b. Haris b. Abdülmuttalib kumandasında Seniyyetülmere'ye gönderdiği seriyyelere birer bayrak vermişti (İbnHişâm, ll, 591, 595-596; Vâkıdî, 1, 9-10; İbnSa'd, İl! 6-7). Gerek bu iki seriyyede gerekse da­ha sonraki gazve ve seriyyelerde kulla­nılan bayraklarla ilgili olarak klasik kay­naklarda aynı mânada olmak üzere liva ve râye kelimeleri kullanılmıştır. Ancak Hayber Savaşı'na kadar yalnız livâ bulun­duğu, bu savaşta ise hem livâ hem râyeler taşındığı (İbnSa'd. II, 106), Resûlullah'ınrâyesinin siyah, livâsının ise beyaz olduğu (Müsned, IV, 297; Tirmizî, "Cihâd", 10) şeklindeki rivayetlerden hareketle bazı âlimlerce râye ile livâ arasında bir fark bulunduğu ileri sürülmüştür. Hz. Peygamber zamanında kullanılan bayrakların beyaz, sarı, siyah, kırmızı vb. renk­lerde olduğu, ukib adlı siyah râyesinin Hz. Âişe'nin kaftanının yünlü kumaşın­dan yapıldığı da kaynaklarda kaydedil­mektedir (geniş bilgi için bk. Kettânî, 11, 77-84; Hamîdullah. s. 273-288).

{C}Emevîler ve Abbâsîler zamanında çe­şitli renk ve şekillerde bayraklar kulla­nılmıştır. Ukâb, sihhâb, zili, llvâülhamd gibi özel isimler taşıyan bayrakların yanı sıra genel olarak livâ.alem. râye, ısâ- be, şatfe,

865 (14611 yılında Trablusgarplı İbrihim tarafından deri üzerine resmedilen Akdeniz haritasındaki bayraklar

(İstanbul Deniz Müzesi)


tarrâde, mitrad, alâme, bend, ıkde gibi mânaca birbirinden biraz fark- veya eş anlamlı kelimeler, çeşitli yer ve zamanlarda değişik bayrakları ifade etmektedir. Hükümdar, veliaht, kumandanlar ve donanma için ayrı ayrı bayrakların yanında seyyidlerin, esnaf kuruluşlarının ve tarikatların teşekkülünden sonra her tarikatın ayrı bayrakları da ortaya çıkmıştır. Daha ilk halifelerden başlayarak vali ve kumandanlara merasimle bayrak teslimi yapıldığı bi­linmektedir. Emevîler'in beyaz bayraklarına karşılık Abbâsî halifeleri, kendilerini halife olarak tanıyan İslâm devletlenin reislerine diğer hâkimiyet alâmetleri arasında siyah bayrak da gönderiyorlardı. Gerek Emevîler gerekse Abbâsiler devrinde merkezî idareye isyan edenler ayrı ve zıt renklerde bayraklar kullandıkları için bunlar renklerine göre î müsevvide. mübeyyize. sürh-alemdi- ; de adlandırılmışlardır. Dinî âyinlerde bayrak kullanılması, tekke ve türbelere hususi bayraklar asılma­da âdet olmuştu. "Bayrak kaldırmak", cenge hazırlanmak ve isyan mânasına geldiği gibi beyaz bayrak da teslim alâmeti olarak kullanılmaya başlandı. Türkler İslâmiyet'i kabul ettikten sonra Abbasîler ve Sâmânîler gibi düzenli teşkilâtı olan ve hâkimiyet sembolleri bulunan devletlerle karşılaştılar ve bundan etkilendiler. Aşağıda kronolojik arak müslüman devletlerindeki bayraklardan bahsedilecektir. Tolunoğulları ve Gazneliler. İlk müslüman Türk sülâlesi Tolunoğullan'nın türlü renklerde bayraklar kullandıkları Ya'- ibrden öğrenilmektedir. Sâmânîler'inhizmetindeki Türk köleler tarafından ku­lanılanGazneliler'de hem Abbâsî-Sâmâ- hem de Sâsânî- Eftalit geleneklerinin siriyle bayrağın büyük önemi vardı, inedana mahsus resmî bayrak yanında enslere. kumandanlara ve valilere hâkimiyet alâmetleriyle birlikte bayrak da veriliyordu. Saraydan âzat edil­iş gulâmlardan (köle) meydana gelen oların bayraklarında arştan alâmeti bulunuyordu. Edebî kaynaklardan, Gazneliler'in bayraklarında ay ve hümâ şerhleri bulunduğu anlaşılıyorsa da bu hu­susta fazla bilgi yoktur. Gazneliler'de renk çeşitli hâkimiyet alâmetlerinin şi­fi renkli olması, gerekse Mahmud ile ullan Muhammed ve Mes'üd'un saltanatlarında siyah renkte bayrak kullanmaları bu rengin hânedana mahsusluğunu açıkça göstermektedir. Ku­mandanlara ise kırmızı renkli kumaştan bayraklar verilmesi, diğer İslâm ve Türk devletlerindeki resmî bayraktan başka bayraklarda ayrı renkler kullanılması âdeti göz önünde tutularak tabii karşı­lanabilir. Kazimirsky'ninSâmânîler ve Gazneliler devrinde madenî bayraklar kullanıldığını söylemesi. Minüçihrfnin bir kasidesini yanlış anlamasından ileri gel­miştir. Gazneliler'in bayraklarında siyah rengi kullanmaları, bunların kendilerini halifenin meşrû mümessili olarak gös­termek istemelerinden dolayıdır. Bu dev­re ait tarihî ve edebî kaynaklarda bay­rak mânasına gelen Türkçe kelimeler­den muncuk da kullanılmıştır. Bayrak­larda yer alan arslan, hümâ ve ay şekil­lerinin ise eski Türk geleneklerine da­yanan motifler olduğu söylenebilir.

{C}Karahanlılar. Sadece Türklerin otur­duğu sahalarda kurulmuş ilk müslüman Türk devleti olan Karahanlı Devleti'ndeki bayraklar hakkında fazla bilgi yok­tur. Bunların tuğ kullandıklarını ve bu tuğların sayısının, sahibinin kudret ve önemine göre değişmekle birlikte Türkler'in mukaddes sayısı olan dokuzdan fazla olmayıp bu sayının da büyük hana mahsus olduğu bilinmektedir. Hüküm­dar bayraklarının al denilen turuncu ku­maştan yapıldığıDîvânülugâti't-Türk'- te kaydedilmektedir. Burada "turuncu" diye açıklanan al kelimesi bugün aynı kelimenin ifade ettiği açık kırmızı renk­tir. Karahanlılar ailesinden Semerkant ve civanna hâkim olan Ali Tegin'in kır­mızı bayrağı bulunduğu, Karahanlılar'da da tıpkı Gazneliler'deki gibi bayraktarlı­ğın önemli bir memuriyet olduğu çağ­daş kaynaklardan öğrenilmektedir. Es­ki Tu-Ki u ve Uygur

XVI. yüzyılda Yemen'irı fethi sırasındaki Osmanlı bayraklarını gösteren iki minyatür Felh-i Yemen. İO Kip..TY. m. 6045. «r. İIk.31'l

Devletigeleneklerini İslâm medeniyeti kadrosu içinde sürdü­ren Karahanlılar'ın tuğ ve bayrak gibi hâkimiyet alâmetlerini muhafaza etme­leri tabiidir. Kırmızı renk hükümdarın ve hânedanın bayrak ve çetrlerine mahsus olmakla birlikte başka renkte bayrakla­rın kullanıldığı da tahmin edilebilir.

Selçuklular. Henüz Büyük Selçuklu İm­paratorluğu kurulmadan önce çeşitli ka­bilelerin başlarında bulunan reislerin özel alâmetleri yani bayrakları olduğu, bu devri çok iyi bilen tarihçi BeyhakI'deki iki mühim fıkradan anlaşılmaktadır. Ön­celeri Seyhun kenarlarında, daha sonra Buhara civarında ve Horasan'da yaşa­yan bu Oğuz kabileleri. Karahanlılar ve Gazneliler gibi İslâm devletleriyle sıkı münasebetlerde bulunmalarına rağmen, Oğuz törelerine sadık kalarak eski ka­bile bayraklarını muhafaza etmişlerdir. Horasan ve İran'da Selçuklu Devleti'nin kurulmasından ve Abbâsî halifelerinin Tuğrul Bey'in fiilî hâkimiyetine girme­sinden sonra Abbâsî-Gaznevî örnekleri aynen alındı. Buna rağmen Selçuklular eski kabile geleneklerinden kurtulama­dılar. Bu bakımdan ilk Selçuklu bayrak­larının üstünde ok ve yay alâmetinin bu­lunduğu tahmin edilebilir. Fakat Tuğrul Bey'den başlayarak Abbâsîler'den diğer hâkimiyet alâmetleriyle birlikte siyah bayraklar alan Selçuklular'da çeşitli bay­rak ve sancakların kullanıldığı bilinmek­tedir. Malazgirt Muharebesi'nde Alpars­lan'ın üzerinde kelime-i şehâdet yazılı büyük bir sancağı vardı.

Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nda tür­lü renk ve şekillerde bayraklar kullanıl­dığı tabii olmakla beraber bu husustaşimdilik fazla bilgi yoktur. Yalnız şair Ez- rakî. Doğan Şah hakkındaki bir kaside­sinde ordu bayraklarının kırmızı renkte olduğunu ima ettiği gibi tarihçi Ebû Be­kir er-Râvendî de İrak Selçuklu Hüküm­darı Arslan b. Tuğrul'un ordusundaki kırmızı ipek bayraklardan bahsetmek­tedir. Fakat bu kırmızı bayraklar hü­kümdarın resmî sancağı değil daha zi­yade askerî kıtaların bayrakları olduğun­dan hükümdar bayrağının rengi bilin­memektedir. Ancak ilk Selçuklu reisleri­nin siyah alâmet taşıdıkları göz önünde tutulursa Abbâsîler'emânevî bağlılıkla­rını göstermek, bu şekilde bütün İslâm dünyası üzerinde meşrû ve siyasî bir hâ­kimiyet iddia etmek için Selçuklu hü­kümdarlarının da siyah rengi kullandık­ları öne sürülebilir. Enverî. Ezrakl ve Za­hir-i Fâryâbî gibi bu devir şairlerinin manzumelerinden bayrakların üzerinde ay, ejderha, arslan, pelenk ve hümâ gi­bi şekillerin bulunduğu anlaşılmaktadır. Bayraktarlık (emîr-i alemlik) Selçuklu teş­kilâtında önemli bir memuriyetti.

Anadolu Selçukluları. Bunlarda da da­ha ilk devirlerden başlayarak bayrağın hukukî bir sembol olarak önemi büyük­tü. İlk Haçlı seferinde İznik Bizanslılar'a teslim edilirken kale burcundan indirilen Selçuklu bayrağının şekli ve rengi hak­kında vekâyi'nâmelerde bilgi yoktur. Kay­naklardan. hükümdarın resmî sancağın­dan başka ordudaki bayrakların sarı ve kırmızı renklerde olduğu anlaşılmakta­dır. İbnBîbî Kâhta'nın fethinden bahse­derken buraya dikilen sancağın siyah renkte olduğunu söylemekte ve eserin­de muncuk, perçem, bayrak kelimeleri­ni sık sık kullanmakta, hükümdarın res­mî siyah bayrağı için "sancak, sancak-ı sultânî" gibi tabirlere yer vermesi dik­kati çekmektedir. Ölen sultanların çetr ve sancaklarının hürmet alâmeti olarak türbelerine konulması da bir âdetti.

Anadolu Selçukluları'nın ordularında kullanılan bayraklar üzerinde daha ön­ceki Türk devletlerinde de görüldüğü gibi birtakım şekil ve resimler bulunu­yordu. Eldeki bazı bilgiler, bu devirde üzerine ejderha resmi nakşedilmiş ipek bayraklar bulunduğunu açıkça göster­mektedir. Hayrullah Efendinin, Anado­lu Selçukluları'nınMoğollar'ı taklit ede­rek bayraklarında beyaz rengi kabul et­tiklerini yazması hiçbir vesikaya dayan­mamaktadır. Büyük Selçuklular'da ol­duğu gibi Anadolu Selçukluları'nda da Abbâsîler'e bağlılık alâmeti olarak siyah renkli bayrağın kullanıldığı söylenebilir.

Hârizmşahlar. Büyük Selçuklular'ın bir başka uzantısı olan Hârizmşahlar'da da bayrağın büyük önemi vardı. Bunlarda da hükümdar, veliaht ve hânedanâza­sından başka çeşitli emîr ve reislerle as­kerî kıtaların da özel bayrakları vardı. Tabiatıyla bu bayraklar çeşitli renk ve şekillerde olmakla beraber imparator­luğun resmî bayrağı, CelâleddinHârizm- şah'ın tarihçisi NesevTnin bir kaydından anlaşıldığına göre siyah idi. Daha sonra­ki devirlerde yapılmış bir İran minyatü­ründe Hârizmşahlar'ın bayrağının san olarak gösterilmesi bu hükmü bozmaz. Rıza Nur'un CelâleddinHârizmşah'ın bay­rağını koyu kırmızı olarak göstermesi de bir kaynağa dayanmadığı için doğru ola­maz. Edebî vesikalardan Hârizmşahlar'ınçetrlerinin siyah renkte olduğu anlaşıl­maktadır ki bu da siyah rengin devletçe resmî renk olarak kabul edildiğini göste­rir. Özellikle Sultan Sencer'in ölümünden sonra kendilerini Büyük Selçuklu İmpa- ratorluğu'nunmeşrû vârisi olarak telak­ki eden Hârizmşahlar için bunu tabii kar­şılamak gerekir. Bayraktarlık vazifesi bunlarda da önemli bir memuriyetti.

{C}Atabegler. Büyük Selçuklu İmparator­luğumun parçalanmasından sonra orta­ya çıkan ve Atabegler adını alan çeşit­li Türk devletlerindeki bayraklar hak­kında pek az bilgi vardır. İbnü'l-Esîr, ilk defa Seyfeddin Gazi b. Zenginin başın­da sancak gezdirmeye cüret ettiğini ya­zar. Bağımsız bir devlet reisi sıfatını taşı­yan Atabegier'in hükümdar sancaklarının rengi hakkında şimdiye kadar herhangi bir kayda rastlanmamıştır. Sikkelerinde Salur (Salgur) boyunun damgası bulunan Fars Atabegleri'ndenSa'd b. Zengî'nin kasidecilerinden Mecd-i Hemger'in bir manzumesinde onun siyah renkli bayra­ğı olduğundan bahsedilmektedir. Onların da Hârizmşahlar gibi kendilerini Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun meşrû vâri­si saydıkları kolaylıkla söylenebilir.

Barbaros Hayredöin Pasa Türbesi'nde. muhafaza edilen ve bir merasim esnasında göndere çekilen Barbaros'a ait sancak • Beşiktaş / İstanbul

Eyyubiler. Musul Atabegliği'nin bir uzantısı olan ve o devir tarihçileri ve şa­irleri tarafından bir Türk devleti diye ad­landırılan Eyyûbîler Devleti'nin müesse­seleri Fâtımî ve Selçuk geleneklerinin tesiri altında meydana gelmişti. Yâfiî, Selâhaddîn-i EyyûbFnin saltanat sanca­ğından bahsettiği gibi diğer çağdaş kay­naklar da Kudüs fethinde orduda sarı bayraklar bulunduğundan söz ederler. Hükümdara mahsus sancağın rengi de sarı idi. Eyyübî ordularında san ve kır­mızı bayraklar olduğu da bilinmektedir. San renkte çetrler de kullanan Eyyûbî- ler'in san rengi seçmelerinde Fâtımî ge­leneğinin tesiri vardır. Esasen Mısır ve hatta Suriye halkı da imparatorluk ren­gi olarak bunu tanıyordu.

Memluk Devleti. Çeşitli sebeplerle yı­kılmaya yüz tutan feodal Eyyübî Devle­ti'nin. Türk memlükleri arasından yeti­şen kudretli şahsiyetler tarafından mer­kezî bir idareye kavuşturulmasından başka bir şey olmayan Mısır-Suriye Mem­lûk Devleti devrindeki bayraklar hak­kında oldukça geniş bilgi mevcuttur. Bu devlette diğer hâkimiyet timsalleri ara­sında bayrağın da önemli bir yeri vardı. Sultana ait resmî sancaklara "senâcık-ı sultâniyye", sultanın bulunduğu yere di­kilen san ipekten sancağa Arapça ısâbe adı verilirdi. Bu bayrak elmaslar ve di­ğer kıymetli taşlarla süslenirdi. Kalka- şendfnin yazdığına göre hükümdarının. tepesinde at kılından perçemi bulu­nan diğer büyük bir bayrağı daha olup buna da çalış (tuğ) denilirdi. Çalış bir se­fer başlangıcında savaş alanının bir tim­sali olarak meydana çıkarılırdı.

Saltanata mahsus diğer bayraklar ise sancak adıyla da anılır ve Kahire'de özel bir yerde saklanırdı. Hükümdara mah­sus sancağın üstüne altın sırma İle ismi ve lakaptan işlenirdi. Meselâ Baybars devrinde onun alâmeti arslan (veya bars) resmine sikkelerde olduğu gibi bayrak­lar üzerinde de rastlanırdı.

Bayrakların askerî olaylarda büyük bir önemi vardı. Sultanın önünde onun özel sancağını taşıyan memura sancaktar de­nilirdi. Memlûk sultanlarının resmî renk­leri Eyyûbîler'de olduğu gibi sarı idi. XIV. yüzyılda yaşamış bir İspanyol Fransisken rahibinin seyahatnamesinde, Şam şeh­rinin bayrağı olarak sarı zemin üzerine beyaz hilâl nakşedilmiş bir bayrak res­mi ile. İskenderiye şehri üzerinde sarı zemin ortasında siyah bir daire içinde bir arslan resmi bulunan diğer bir bay­rağa tesadüf edilmektedir. Topkapı Sa­rayı Müzesi'ndeki eski bir İspanyol haritasında Memluk bayrağı olarak üstün­de kırmızı hilâl bulunan altın sarı ren­ginde bir sancak resmi bulunmaktadır. Tarihî kaynaklarda ise bu hususta bir kayda rastlanmaz.

Anadolu Beylikleri. XIII. yüzyılın ikinci yarısında yavaş yavaş müstakil birer kü­çük devlet mahiyetinde teşekküle baş­layan beyliklerin kendilerine mahsus bayraklar kullanmaları pek tabii ise de bu hususta kaynaklarda yeterli bilgi yok­tur. Yalnız Aydınoğulları'ndan Gazi Umur Bey'in gemisinde yeşil sancak bulundu­ğuDüstûrnâme-i Enven de kaydedil­mektedir. Kıbrıs Krallığı tarihine ait hıristiyan kaynaklarında Tekeoğulları'nın. Alâiye ve Manavgat beylerinin de ayrı ayrı bayrakları olduğundan bahsedilmek­tedir. MenteşeoğullarındanAhmed Gazi'nin Beçin'deki bir kitâbesinde elinde bayrak tutan bir arslan resmi mevcut olduğu gibi Ahmed Gazi'nin ismi de ya­zılıdır. Anadolu beylikleri bayraklarının genellikle Memlükler. Anadolu Selçuk­luları ve İlhanlılar'da tesadüf edilen bay­raklardan pek farklı olmadığı tahmin edilebilir. Topkapı Sarayındaki İspanyol haritasında, Candaroğulları'na ait Sinop üzerindeki bayrak, kırmızı zemin üze­rinde sola doğru açılmış bir altın sarısı ay taşımaktadır. İspanyol Fransisken ra­hibinin yukarıda sözü edilen eserinde Antalya'daki Tekeoğulları'na ait iki bay­rak. beyaz zemin üzerinde zikzaklı ko­yuca çizgileri ve mühr-i Süleyman şek­lini ihtiva etmektedir. Yine aynı yerde Anadolu beyliklerine ait dört bayrağın zeminlerinin yarısı sarı, yansı beyaz olup üzerlerinde kırmızı renkte çeşitli şekil­ler vardır. Bu bayrakların kimlere ait ol­duğu ise açıklanmamıştır.

Delhi Türk Sultanlığı.Gurlular'a tâbi bir eyalet iken KutbüddinAybeg'den baş­layarak bağımsız bir devlet olan ve bir imparatorluk halinde gelişen Delhi Türk Sultanlığı başlangıçta hâkimiyet sembol­lerini Gurlular'dan almıştı. Ancak Gurlular'ın da Gazneli ve Selçuklu müessese­lerini taklit ettiklerini göz önünde tuta­rak Aybeg'den itibaren Halacîler ve TuğIuklular gibi çeşitli Türk sülâleleri tara­fından sürdürülen Delhi Sultanlığı"nda Türk geleneklerinin kuvvetli tesirleri de göze çarpar.Tabakât-ı Nâşırî müelli­finin verdiği bilgiye göre Gurlular'danMuizzüddin Muhammed b. Sâm zama­nında Gurlular'ın siyah ve la'l (parlak al) olan bayraklannınAybeg ile başlayan devrede de devam ettiği, İltutmış ve NâsırüddinMahmüd devirlerine ait kayıt­lardan anlaşılıyor. Tuğluklular zamanın­da da bunun değişmediği Hüsrev-i Dihlevî'ninTuğluknâme'sinden öğrenilmek­tedir. Tuğluklular devrinde hükümdara mahsus sancaklara tavus tüyleri takılı­yordu. Sancaklar üzerinde diğer Türk devletlerinde olduğu gibi birtakım re­simler ve şekiller olduğu, ancak Fîrûz Şah zamanında kısa bir süre bu resim­lerin bayraklardan kaldırıldığı bilinmek­tedir. Bunların çetrlerinde de la'l ve si­yah renkler kullanılıyordu.

Moğol Devletleri. Moğolistan'da daha II. asırda eski Türk-Moğol ve kısmen de Çin medeniyeti tesiri altında yaşayan si­yasî teşekküllerde, eski Türkler'de oldu­ğu gibi yak kuyruğundan yapılmış bay­rak (tuğ) kullanmak âdeti vardı. Paga­nizm telakkilerine göre bu bayrakta ko­ruyucu ruh bulunurdu. Cengiz devri için en önemli kaynaklardan biri olanYuan- C'ao pi-şe'ye göre Cengiz Han'ın san­cağı dokuz kuyruklu beyaz tuğ idi. Bilin­diği gibi dokuz sayısı hem Türk hem de Moğollar'da kutsaldır.

Pelliot Çinli Mong-Hong'un bahsetti­ği dokuz kuyruklu ve beyaz zemin üze­rinde bir siyah hilâl şekli bulunan san­cağın Cengiz'e değil Mukali'ye ait oldu­ğunu iddia ederse de hilâl alâmetine di­ğer Moğol kollarına ait bayraklarda da rastlanır. Nitekim Altın Orda İmparator­luğu nun merkezi olan Saray şehrinde hükümdarın ikametgâhı üzerinde bulu­nan altın hilâl bunların bayrakları hak­kındaki bilgileri doğrulamaktadır. Ge­rek yukarıda sözü edilen Fransisken ra­hibinin kitabında, gerekse adı geçen İs­panyol haritasında Altın Orda bayrağı beyaz zemin üzerinde bir kırmızı hilâl şeklinde gösterilmiştir. Kıpçak sikkele­rinde de hilâl ve damgaya tesadüf edil­mesi. beyaz rengin ve hilâl şeklinin bü­tün Moğol devletlerindeki önemini ve ortak mahiyetini gösterir. İlhanlılar dev­rinde kullanılan bayraklar hakkında

{C}Osmanlı donanmasının 1106(16951 yılında Koyun Adaları Savası'nda kullandığı bayraklan gösteren bir tablo

{Hasan Hüsnü Tcngü2 Albümü, İstanbul DenizMOusl. nr. 5781

çe­şitli tarihî ve edebî kaynakların verdiği bilgiler, bunların da Cengiz geleneğini takip ederek hükümdara mahsus san­caklarda beyaz rengi kullandıklarını doğ­rular. Orduda ise sarı, kırmızı ve diğer renklerde türlü bayraklar bulunurdu. Me­selâ Hâftz-ı Ebru daki bir kayda göre EmîrAhmedHalac'ın bayrağı kırmızı idi. İlhanlılar bayraklar üzerinde ejderha, ars­lan, karakuş gibi çeşitli resimler kullan­makla bir taraftan eski Türk-Moğol ge­leneklerinin, diğer taraftan Gazneliler ve Selçuklular devrinden beri İran'da hâ­kim olan yerli geleneklerin tesirinde kal­mışlardı. Fransisken rahibinin kitabında İran bayrağı olarak gösterilen, sarı ze­min ortasında dört köşe bir kırmızı damga bulunan bayrak İlhanlılar'a ait olmalıdır. İlhanlılar'a tâbi yan müstakil mahallîhânedanların da özel bayrakların olduğu bilinmekle beraber bunların renkleri ve diğer özellikleri hakkında ke­sin bilgi yoktur. Ancak Cengizîler'e men­sup birtakım devletlerin ve Celâyirliler'in beyaz bayrak kullandıktan söylenebilir. Çağdaş kaynaklar Özbek Hanı Ubeyd Han'ın beyaz bayrağı olduğundan bah­sederler.

Umurlular. Kendisini Cengiz İmpara­torluğunun meşrû vârisi sayan Timur hâkimiyet alâmetlerinde tamamen Mo­ğol geleneğini takip etti. Hükümdara mahsus beyaz bayrağından başka or­dusunda san, kırmızı ve mor bayraklar kullandığı tarihî kaynaklardan öğrenil­mektedir. Timur'un torunu Muhammed Mirza, Anadolu seferinde maiyetindeki kıtaları ayrı ayrı renklerde elbise ve bay­raklarla teçhiz etmişti. Tepelerinde ma­denî hilâller bulunan bayrakların üze­rinde türlü türlü şekiller mevcut oldu­ğu bu devre alt minyatürlerden ve tarihî kaynaklardan anlaşılmaktadır. Timur devrinde bayrakların üzerine birtakım damgaların işlenmiş olduğu kuvvetle tahmin edilebilir. Nitekim Altın Orda'da ve daha sonra Kırım Hanlığı'nda da bay­raklar üzerine damga konulduğu bilin­mektedir. Timur'un çocukları ve torun­ları tarafından idare edilen siyasî teşek- küllerdeki bayrakların da Timur devrin- dekilerden farksız olduğu söylenebilir. Timur devrinin en önemli kaynakların­dan biri olan Yezdî'ninZo/emdme'sini yanlış anlayan Hammer'in Timur devri bayrakları hakkında verdiği bilgilere güvenilemez.

Hindistan'daki Timurlular Devleti'nin büyük kurucusu Bâbür'ün ordusunda diğer Timurlular'da olduğu gibi sarı ve kırmızı bayraklar kullanıldığı biliniyorsa da asıl hükümdar sancağının rengi hak­kında bilgi yoktur.

Karakoyunlular.Baranlı aşiretine men­sup bir sülâle tarafından kurulan bu devlet Celâyirliler'in müesseselerini tak­lit etmiştir. Ancak aşiret geleneklerini de korumuş olan bu Türkmen devleti­nin bayrakları hakkında elde yeterli bel­ge yoktur. Yalnız bunların bayrakların­da Karakoyunlu aşiretler birliğinin bir alâmeti olarak karakoyun resimleri bu­lunduğu rivayet edilir. Hükümdar bayra­ğının beyaz zemin üzerine nakşedilmiş bir karakoyun resmiyle belki de hüküm­darın isim ve damgasını taşıdığı tahmin edilebilir.

Akkoyunlular.Oğuzlar'ın Bayındır bo­yuna mensup bir sülâle taralından ku­rulan bu devlet, kısmen aşiret gelene­ğini korumakla beraber Celâyirililer ve Timurlular'ın müesseselerini aynen al­dıkları için bu devir bayraklarında da aynı tesirlerin bulunması tabiidir. Tarihî kaynaklarda Akkoyunlu hânedanına ait sancağın beyaz renkli olduğu açıkça be­lirtildiği gibi bunun üzerinde akkoyun resmi bulunan bayraklar kullandıkları da açıklanır. Akkoyunlular'da ayrıca Ba­yındır damgasını taşıyan türlü renkler­de bayraklar da vardı. Topkapı Sarayı Müzesi'nde bulunan bir bayrağın üze­rinde Hasan Bahadır ismi bulunmakta­dır. Sikkelerinde Bayındır damgasını kul­lanan bu devletin aynı damgayı bayrak­ları üzerinde de kullanması pek tabiidir.

İran Türk Sülâleleri. Şah İsmail tara­fından kurulan Safevîler Devleti zama­nındaki bayraklar hakkındaki bilgi pek azdır. Peygamber sülâlesinden olduğu­nu iddia eden ve İsnâaşeriyyeŞiîliği'ni resmî mezhep olarak kabul eden bu

Türk hükümdarının zamanına ait Kismî'ninŞehname sinde olduğu gibi çe­şitli edebî eserlerde onun yeşil renkli bayraklarından bahsedilir. Şah İsmâil'in o zamanki Yakındoğu'da Hz. Peygam­ber ailesinin şiarı sayılan bu rengi seç­mesi tabiidir. Ünlü seyyah Chardin, Sa­fevîler devrinde üzerinde Kur'an âyet­leri ve Şiî mezhebine ait bazı yazılar bu­lunan ensiz bayraklardan söz ederken bayraklar üzerindeki şekillerden yalnız Hz. Ali'nin iki uçlu zülfıkarını zikretmek­tedir.

XVIII. yüzyıl başında Avşariar devrin­de, sülâlenin kurucusu Nâdir Şah'tan başlayarak ne renk ve şekillerde bay­raklar kullanıldığı da belli değildir. An­cak kendisini Nâdir Şah'ın meşru halefi sayan Ali Şah'ın ordusuna ait beyaz bay­rağın Avşar sülâlesinin resmî bayrağı ol­duğu söylenebilir. Safevîler'in dinî riyâsetine muhalif bir siyaset takip eden Nâdir Şah'ın onların yeşil rengini beya­za çevirmiş olması da normal karşılana­bilir. Safevî bayraklarında olduğu gibi Avşar bayraklarının tepelerinde de ma­denî hilâl şekilleri bulunduğu edebî eser­lerden anlaşılmaktadır.

Kaçar kabilesine mensup Ağa Muhammed Şah tarafından kurulan Kaçarlar sülâlesi zamanında İran'da çok çeşitli bayraklar kullanılmıştır. Malcolm ve Dubeux'nûnverdikleri bilgilerden, Feth Ali Şah devrinden itibaren bayraklar üze­rinde Zülfikar,arslan ve güneş şekilleri­nin resmî bir alâmet olarak kullanıldığı ve Nâsırüddin Şah zamanında ise zülfikarınarsların eline verilmesi suretiyle bu timsalin kesin bir şekil aldığı bilin­mektedir. Kaçarlar, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki yenileşme hareketlerini tak­lit ederek meydana getirdikleri yeni usul askerî kıtalarda arslan ve güneşli bay­raklar kullanmışlardır. XIX yüzyıl başla­rına ait bir albümden veDictionnaire de Marine'den (Paris 1820) öğrenildiği­ne göre sarı zemin üzerine üçgen şek­linde konulmuş üç hilâlden oluşan İran bayrağı, XX. yüzyılın hemen başlarında şahların da özel bayrağı olmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu. XV. yüzyılın İlk yarısından sonra çeşitli kaynaklarla Türk ve Avrupa müzelerinde saklanan Osman­lı bayrakları sayesinde Türkler'inOrtaçağ'da kurdukları en önemli ve devamlı siyasî teşekkül olan Osmanlı İmparatorluğu'nun bayrakları hakkında oldukça geniş bilgilere sahibiz. XVI-XIX. yüzyıllar arasında yazılmış sefaretnâme ve seya­hatnamelerle bu devirden kalmış tablo ve gravürler de bu hususta tamamlayıcı bilgiler vermektedir. Bundan dolayı Marsigli, d'Ohsson ve Hammer gibi yazar ve tarihçiler ve Mısırlı YâkubArtin Paşadan başlayarak çeşitli müellifler, Osman­lı bayrağının rengi ve üzerinde taşıdığı alâmetler ve çeşitli devirlere ait bayrak­lar hakkında makaleler ve monografiler yazmışlardır. Ancak Osmanlılar'dan ön­ceki İslâm ve Türk bayrakları ve bu ko­nu ile ilgili olarak diğer hâkimiyet sem­bolleri hakkında sağlam bir bilgiye da­yanmadan tenkitsiz bir tarzda yazılan bu araştırmalarda birçok yanlış hüküm­ler bulunmaktadır. Dolayısıyla bu çeşit neşriyattan sadece malzeme bakımın­dan faydalanılabilir.

ilk Osmanlı padişahlarının bayrakları hakkındaki bilgiler sonraki tarihî kay­naklara dayanmaktadır. "Elviye-i sultâniyye" denilen Osmanlı saltanat sancaklarının sayısı başlangıçta dört iken XVI. yüzyılda yediye çıkmıştır. Bunlardan biri beyaz, ikisi kırmızı, biri yeşil, ikisi yeşil- kırmızı, biri de sarı-kırmızıdan oluşmuş alaca renkli idi (Selânikî. II, 612). Fakat ak alem denilen beyaz sancak esas sal­tanat sancağıydı ve rivayete göre Kon­ya'daki Selçuklu hükümdarı tarafından Osman Gazi'ye hâkimiyet alâmeti ola­rak gönderilmişti. Âşıkpaşazâde ve Neşrî bu bayrağın rengi hakkında bir şey söylemezler. Oruç Bey'in ileri sürdüğü rivayet ise inandırıcı değildir. Âşıkpaşazâde'nin bir kaydından, XV. yüzyılda Os­manlıların kırmızı bayraklar da kullandıkları anlaşılmakta, Fâtih'in çağdaşı Tursun Bey'in ifadesinden de Osmanlı donanması ve azeb kıtalarında kırmızı, yeniçeri kıtalarında beyaz bayraklar kul­lanıldığı öğrenilmektedir.

{C}Diğer İslâm devletlerinde olduğu gibi Osmanlılar da hükümdara mahsus sancakların dışında çeşitli


XX. yüzyıl baslarında Osmanlı padişahına, şehzadelere, amiral ile Mekteb-i Bahrivve've ait sancak ve bayraklar (10 Kip., Albüm. nr. 90.7091

yerlerdetürlü renklerde bayraklar kullanmışlardır. Bu bayraklar üzerinde muhtelif şekiller ve ular yer almıştır. Yeniçerilerin, adına âm-ı Âzam bayrağı da denilen ve ocağı Sünnîliğine işaret olan beyaz bayrakları, ocağın piri ve hâmisi olan Hacı Bektaş-i Velinin Şiîlik temayüllerine dayanarak YâkubArtin'in mülâhazası asla kabul edilemez. Bu renk doğrudan doğruya Cengiz İmparatorluğu'nun resmî renginden gelmiş olup Anadolu'daki Moğol hâkimiyetinin tesiriyle Osmanlılar'ca da kabul edilmiştir. YâkubArtin'in. millî renk olarak siyahı kabul eden Türkler'in Bizans sınırlarına yaklaştıkça kırmızı ve sarı renkleri kabul etmelerini Bizans te­rine bağlaması da çok yersizdir. Zira yukarıda da belirtildiği üzere siyah renk Selçuklular'ın ve özellikle Anadolu Selçukluları'nın resmî rengi olduğu gibi sarı renk de Osmanlılar'aMemlükler'den geçmiştir.

Osmanlılar devrinde padişaha mahsus bayrağın II. Mehmed döneminde ak olup II. Bayezid, I. Selim ve Kanunî de­mirlerinde de aynı kaldığını çeşitli kay­raklar nakletmektedir. İlhanlılar devrinden beri Anadolu'da imparatorluk rengi olarak kullanılan ak sancağın en azından Yıldırım Bayezid'den beri kullanıldığı tah­min edilebilir. Daha sonraki yüzyıllarda, Hz. Peygamber'e ait olan, sonraları Os­manlılar'a geçtiği iddia edilen sancak-ı şerif de büyük önem kazanmıştı. Yeni­çerilerin ak bayrağı ile süvari ocakları­nın alaca, kızıl ve sarı bayraklarının sa­yısı, Selânikî Mustafa Efendi'nin ifade­sinden anlaşıldığına göre, Kanûni’nin ilk zamanlarında imparatorluğun gelişme­si neticesinde yeşil ve siyah renklerin de ilâvesiyle yediye çıkarılmıştı. Şair TaşalıcalıYahyâ Bey'in kayıtları da bunu kuv­vetlendirmektedir. Macaristan seferi­ne çıkan orduya kumandan tayin edilen Sadrazam İbrahim Paşa'ya verilen san­caklarda bütün bu renklerin hükümda­rın hassa kuvvetine mahsus sancaklar­da kullanıldığını göstermektedir. XVI. yüzyıl şairlerinden Hayâlî, Sûzî, Çamçak Mehmed Çelebi'nin şiirlerinden beylerbeyilerin ve sancak beylerinin kırmızı san­cak taşıdıkları anlaşılmaktadır. Osmanlı hükümdarlarının ak sancak yanında kı­zıl sancak da kullandıklarını, 1. Selim'in Mısır'ı fethettiği zaman otağının önüne ak ve kızıl iki sancak diktirdiğini İbnİyâs belirtmektedir. Çaldıran Muharebesi'nde de 1. Selim'in kızıl ve beyaz olmak üzere iki saltanat sancağı bulunduğu bilinmek­tedir. Kırmızı saltanat sancağının belki I. Selim'den önce de kullanıldığı tahmin edilebilir.

Osmanlılar'da yeşil renkli sancağın Aydınoğlu Umur Bey'in gemisinde dinî ma­hiyette kullanılmış olmasından başlaya­rak cihad ve gazâ mefhumunu ifade et­mek için Fâtih'in gemisinde, Çaldıran Muharabesi'nde ve Kanünî devrinde ka­pıkulu ocaklarında kullanılması, bu sancakların gazilere mahsus olduğunu ve daha çok denizciler tarafından kullanıl­dığını gösterir. Nitekim Barbaros'un bay­rağının yeşil kumaştan yapılmış olması. İnebahtı Muharebesi'nde Cezayir Beyler­beyi Uluç Ali Paşa'nın gemisinde yeşil sancak bulunması, Piyale Paşa'nın bir Frenk seyyahının ifadesine göre kuman­dan bayrağının yeşil olması ve nihayet Evliya Çelebi'nin de belirttiği gibi Ceza­yir gemilerinin XVII. yüzyılda da yeşil sancak taşımaları yukarıda ileri sürülen fikirleri doğrular.

Osmanlı İmparatorluğu ordusunda ol­duğu gibi donanmasında da türlü türlü bayraklar kullanılmıştır. XV. yüzyılda da­ha çok kırmızı bayrak kullanıldığı halde XVI. yüzyılda kumandana mahsus bay­rağın yeşil olduğu, çeşitli bölgelere men­sup derya beyilerinin beyaz, kırmızı, sarı, sarı-kırmızı ufkî çizgili (alaca) bayrak­lar kullandıkları bilinmektedir. XVIII. yüz­yılda da kaptan paşaların bayrağı yeşil idi. Bu sıralarda gemi sancaklarında ye­şil rengin yanında en çok kırmızı renk kullanılıyordu. I. Mahmud'dan sonra donanmada en çok yeşil sancaklar kulla­nılmıştır. d'Ohsson'ın yazdığına göre bu yüzyıl sonunda Osmanlı ticaret gemileri de yeşil sancak kullanıyorlardı. Halbu­ki daha önceleri ticaret gemileri beyaz bayrak taşırlardı. Kaptanıderyâ Küçük Hüseyin Paşa'nın teşebbüsü ile XVIII. yüzyıl sonunda gemi bayraklarında da­ha çok kırmızı renk kullanılmaya baş­lanmıştır. III. Selim orduya ve donanma­ya ait bayraklar üzerindeki hilâle sekiz köşeli yıldızı da ilâve ettirdi. Hükümda­ra mahsus gemiye çekilecek kırmızı san­cağın üzerinde III. Selim'in tuğrası da bulunuyordu. Böylece XVIII. yüzyıl so­nunda çeşitli limanların ve ticaret gemi­lerinin hangi renklerde bayraklar taşı­yacakları belirlenerek bayrak şekilleri ve renkleri oldukça muntazam bir usu­le bağlanmış oldu.

II. Mahmud devrinde daha önce III. Selim zamanında kabul edilmiş bayrak şekillerine uyuldu. Bu devirde kalelere ve hükümet binalarına çekilen resmî san­cağın ay yıldızlı al sancak olduğu görü­lür. Yalnız yeniçeriliğin kaldırılması ile bunlar arasında çok yayılmış olan bay­rak kelimesi de yasaklandı. Yerine san­cak kelimesinin kullanılması için emir­ler verildi (Lutfî, I, 240). II. Mahmud ta­rafından Asâkir-i Mansüre-i Muhammediyye'ye mahsus olarak üzerinde kelime-işehâdet veya fetih âyetleri bulunan si­yah bayraklar yaptırıldı. Siyah rengin ter­cihi, Hz. Peygamberin ukâb adlı siyah bayrağının rengini taklitten ileri gelmiş­tir. II. Meşrutiyet'in ilânına kadar ordu­da, üzerlerinde âyetler yazılı ve hüküm­darların ortası tuğralı armalarını ihtiva eden sırma saçaklı türlü türlü alay san­caktan kullanılmış olup bunların rengi genellikle kırmızı idi. II. Abdülhamid dev­rinde selâmlık resminde hilâfete mah­sus bir bayrak kullanıldı. Bu bayrak, kır­mızı atlas zemin üzerine etrafı beyaz' kılaptanla işlenmiş dört köşe bir çerçe­ve içerisinde bir tarafında Fetih sûresi, diğer tarafında ise güneş resmi bulu­nan sırma saçaklı ve ucu hilâl bir san­caktı.

{C}XIX yüzyılın ilk yansında, üzerinde hi­lâl ve yıldız işareti bulunan kırmızı (al) sancağın Osmanlı İmparatorluğu'nun mil­lî bayrağı olduğu anlaşılmaktadır. Sul­tan Abdülmecid zamanındaki imparator­luk bayraklarını gösteren bir albümde görüldüğü gibi. Trablusgarp'a mahsus üç yıldızlı yeşil sancak müstesna olmak üzere, bütün bayraklar kırmızı renkte olup ortalarındaki çeşitli alâmetler de beyazdır. Bu padişahın son devirlerinde sekiz köşeli yıldız beş köşeli olarak de­ğiştirilmiştir. Sultan Abdülaziz zamanın­dan başlayarak padişahlara mahsus bay­rakların ortasındaki tuğraların beyaz renkte, sekiz şualı beyzî bir güneş içine alınması âdet oldu. Sonradan bu bayra­ğın kırmızı rengi vişne çürüğüne çevril­di ve bu saltanat sancağı saltanatın kal­dırılmasına kadar devam etti.

XX. yüzyıl baslarında muhtelif milletlere alt bazı bayrak ve sancaklar (10 Kıp..Albilm. m. 90.709)


Türkiye Cumhuriyeti. 1 Kasım 1922'de saltanatın ilgasından sonra halifeye mah­sus olmak üzere, yeşil zemin ortasında sekiz şualı beyaz bir güneş içindeki kır­mızı zeminde beyaz ay yıldızı ihtiva eden bir sancak kabul edildi ve saltanata mahsus bayrak da kaldırıldı. Ancak im­paratorluk devrindeki millî bayrak mu­hafaza edildi. 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet idaresinin kuruluşundan ve halifeliğin kaldırılmasından sonra 22 Ekim 1925'te bir sancak tâlimatnâmesi yayımlanarak savaş ve ticaret gemileri hakkında belli esaslar kabul edildi. Bu tâlimatnâme, millî bayrağın şeklini ke­sin surette tesbit etmekle birlikte, da­ha çok donanmanın ihtiyaçlarına göre yapıldığından özel bir mahiyet taşıyor­du. Bunun üzerine 2994 sayılı Türk bay­rağı kanunu 29 Mayıs 1936'da Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edilerek 5 Haziran 1936'da ResmîGa­zete'de yayımlandı. Bakanlar kurulu ta­rafından 28 Temmuz 1937'de kabul edi­lip 14 Eylül 1937'de yayımlanan 7175 sayılı kararnâme ile de bu kanunun na­sıl tatbik olunacağını tesbit eden Türk bayrağı nizâmnâmesi uygulanmaya baş­landı. Türkiye Cumhuriyeti'nde kullanı­lan her türlü bayrakla (millî bayrak, cu'mhurre isine mahsus bayrak, ordu ve donan­maya ve devletin diğer dairelerine mahsus bayraklar) onlara ait bütün vasıfları en ince ayrıntılarına kadar tesbit eden bu kanun ve nizâmnâme ile ayyıldızlı kırmı­zı Türk bayrağı kesin şeklini almış oldu.

Bundan başka Birleşmiş Milletler. Nato. UNESCO. Kızılay, Kızılhaç. Olimpiyat vb. milletlerarası kuruluşları temsil eden bayraklar da vardır.

BİBLİYOGRAFYA:

Bayrak kelimesi hakkında yapılan ilk etraflı ve ciddi inceleme, M. Fuad Köprülü'nün /stâm Ansiklopedisinde çıkan "Bayrak" maddesi olup III, 401-420) bu madde de onun bir kısaltması- dır. Dr. Rıza Nur'unl'HistoireduCroissant(Re- vue de Turcologie. 1933, III, 232-410) adlı ese­rinde çeşitli İslâm bayrakları ile Osmanlı bay- raklanndan bahsedilmişse de bu çalışması ten- kilsiz olduğu gibi vanlan sonuçlar da çoğunluk­la yanlıştır. Ancak burada İstanbul ve Avrupa müzelerinde bulunan birtakım bayrak resimleri yer aldığından Osmanlı bayrakları tarihiyle uğ­raşanlar için değerli malzeme vardır. Fevzi Kur- toğlu'nun Türk Bayrağı ve Ay Yıldız (Ankara 1938, 166 sayfa) adlı monografisinde Osmanlı­lardan önceki Türk devletlerinin bayrakları hak­kında verilen malumat hem az hem de yanlıştır. Buna karşılık Topkapı Sarayı ve Bahriye müze- lerindeki birtakım bayraklarla bazı yazma albüm­lerden faydalanıldığı için XVI-XIX. yüzyıllardaki Osmanlı bayrakları hakkında eserde zengin mal­zeme mevcuttur. Ancak tamamıyla tenkitsiz ya­zılan bu monografiden istifade edilmesi çok zor­dur. Osmanlı bayrağı hakkında daha önce Ali Bey'in yayımladığı 'Sancağımız ve Ay Yıldız Nak­şı"[TOEM. 1333/1334. nr. 46. 47. 48) adlı ma­kale de tenkitsiz bir inceleme olmakla birlikte Rıza Nur'un kitabında doğrudan doğruya bu makaleden faydalanılmıştır. Jean Deny'nlnTheEncyclopaediaof İslam'daki "Sancak" mad­desi 1925'te yayımlanmış olmasına rağmen mü­kemmel bir filolojik tetkiktir. F. Kurtoğlu'nun ki­tabındaki bibliyografyada zikredilmeyen araştır­malar arasında en önemli olan iki tanesi şunlar­dır: Cemil, Sancak ve Sancağımız (İstanbul 1341. 34 sayfa); Ahmed Teymur Paşa,Târthu'l— a'lâmi'l-'Oşmânt (Arapça, Kahire 1347* 180 sayfa). XIV. yüzyılda yaşayan bir İspanyol Fran- sisken seyyahının 1877'de yayımlanan eseri 1912'de Sir Clements Markham tarafından İn­gilizce'ye çevrilerekBook of the Knowledge adıylaHakluytSocietykülliyatı arasında yayım­lanmıştır. Burada Osmanlılar'dan önceki birta­kım Türk devletlerinin bayrakları hakkında bazı bilgi ve resimler vardır. Ayrıca Topkapı Sarayı Müzesi'nde de bir İspanyol tarafından XV. yüz­yılda yapıldığı anlaşılan bir harita üzerinde çe­şitli Türk devletlerine ait bayrak resimlerine rast­lanmaktadır. Bu son iki eserdeki resimler, birta­kım açıklamalarla İbrahim Hakkı'nın Topkapı Sarayında Deri Üzerine Yapılmış Eski Harita­lar (İstanbul 1936) adlı kitabında yayımlanmış olup sadece bu resimlerden istifade edilebilir.

Metinde kullanılan diğer başlıca kaynaklar şunlardır:Dictionnaire de Marine,"Drapeau", Paris 1820; K. Lokotsch, Etymologisches Wör­terbuch der Europäischen Wörter Orientali­schen Ursprungs, Heidelberg 1927, s. 16;Müs- ned, IV, 297; TirmizT, "Cihâd", 10; Vâkıdî,et- MeğâzlI, 9-10; Ibn Hişâm,es-Sire,II, 591, 595- 596; İbnSa'd, et-Tabakät, II, 6-7, 106; Ebü'ş- Şeyh,Ahlaku'n-nebt ve ädäbüh(nşr. SeyyidCümeylî), Beyrut 1406/1986, s. 212; Firdevst, Şehnâme (nşr. vetrc. J. Mohll. Paris 1838-78, IV, 382, 482;DToänülugâLi't-Türk, 1,1, 75, 77, 387, 388, 395; II, 98; 111,31, 38, 92, 98, 138, 270; Ravendi,RShatü's-sudür(Ateş), II, 288; Avfî.Lübab,I, 242; II, 260; Tursun Bey.Tâ- rth-i Ebü'l-Feth(nşr. Mertol Tulum), istanbul 1977, s. 52; Selânlki. Tarih (Ipşirli), I, 23, 315; II, 597, 612, 646;Voyages du Chevalier Chan- den en Perse(nşr. Lanğles), Paris 1811, V, 321; Lutfî.Târih,I, 240; Kemâl İsfahânî. Divân,is­tanbul 1339, s. 18; Abdülhay el-Kettânî, et-Te- râttbü'l-ldâriyye(trc. Ahmet Özel), İstanbul 1991, II, 77-84; Marsigli, Osmanlı imparator­luğunun Askert Vaziyeti, s. 142-143, 176-178; Barthold,İslam Medeniyeti, s. 125, 128; Hamt- dullah,Hz. Peygamberin Savaşları, s. 273-288; Pakalın. I, 176-181; M.Fuad Köprülü. "Bayrak", İA. II. 401 -420. Gj

Advertisement