"Mecelle/BİBLİYOGRAFYA ve LİTERATÜR" sayfasını değiştirmektesiniz

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 244 (1, 2)

Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Ci lt 3, Sayı 5, 2005, 673-722

== Türkçede Mecelle Literatürü ==

MECELLE, HAZIRLIK SÜRECiNDE

Borçlar, kısmen eşya ve şahıs hukuku alanlarında İslam Hukuku'na dayalı ilk

kanuniaştırma örneği olarak hem Osmanlı modernleşmesinde, hem de XX.

yüzyılda İslam ülkelerindeki hukuki yenileşme hareketleri üzerinde önemli etkileri görülen bu kanun metni etrafında oluşan literatürün, konunun önemiyle mütenasip bir zenginliğe ve derinliğe sahip olduğunu söylemek zordur. Metin neşri, şerh, tercüme, uyarlama vb. yollar yanında, gerek tarihi ve gerekse

muhtevası üzerine kitap, makale, tez, tebliğ gibi türlerde Mecelle etrafında oluşan literatür, henüz etraflı değerlendirmelere konu edilmiş olmadığı gibi, ilgili

malzemenin kapsamlı bir envanterinin bile çıkarılmamış olması, yüzyılı aşkın

bir maziye sahip olan bu önemli metrıin tarihi serüvenini yorumlama açısından büyük bir eksiklik teşkil etmektedir.

Kütüphane ve bibliyografik künye kayıtlarının içerdiği problemler, bu konuda yapılacak güvenilir bibliyografya çalışmaları için, ilgili malzemenin mutlaka görülmesini zorunlu kılmaktadır. Özellikle tarihlendirme bakımından, kütüphane ve bibliyografya kayıtlarında, gerek Osmanlıca metinlerin hatalı

okunması, gerekse hicri ve rumi tarihlere ilişkin belirsizliklerden kaynaklanan

ciddi bilgi yanlışlıkianna rast! anmaktadır. Ayrıca kütüphanelerimizde bulunan

Mecezle metin ve şerhlerinin arşivlenmesiyle ilgili sorunlar, 1 pek çok eserin bibliyografyalara ya da araştırmalara hatalı bilgilerle yansımasma yol açmıştır.

*Dr., Marmara Üniversitesi Halıiyat Fakültesi, Islam Hukuku Anabilim Dalı.

1 Eksik nüshalar; farklı kitapların isim benzerliği sebebiyle ya da aym kitabın farklı baskılarının birlikte ciltlenmesi, dış kapakla iç kapak arasında tarih, matbaa vs. açısından farklı bilgiler bulunması; yazar adı, kitap adı, baskı yeri ve tarihi ile ilgili bilgilerin kapak yerine metin içinde ya da eserin sonunda verilmiş olması gibi durumlar sebebiyle bibliyografya ve

kütüphane kataloglarında eserlerin yanlış ya da eksik bilgilerle kaydedilmesi çok sık karşılaşılan örneklerdendir.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 245 (1, 1)

674 TALİD, 3(5), 2005, S. Enlem

1926 yılında yürürlükten kaldırılan Mecelle'nin uygulama alanı kalmadığı

için, bu konudaki kaynaklar büyük bir ilgisizliğin kurbanı olmuştur. lvlecelle literatürüne dönük ilmi tespit ve değerlendirmeler XX. yüzyılın başlarında yapılabilmiş olsaydı, muhtemelen bugün sözkonusu alanda daha fazla ve daha sıhhatli bilgilere ve ınalzernelere sahip olabilecektik. Ancak 1908 sonrasında, içeriği bakımından ciddi bir sorgulama ve yetersizlik suçlamasına maruz kalan

Mecelle'nin gündemdeki yeri büyük ölçüde zayıflatılmış bulunuyordu. Cumhuriyet dönemi hukuk tarihi çalışmalarının genel seyri açısından da ilgi alanı

dışında kalan Mecelle'nin ilmi bir araştırma konusu olarak kendisine tekrar yer

bulması uzun bir sürece yayılmıştır.

Bu yazıda; yürürlüğe girişinden itibaren günümüze kadar geçen yaklaşık

130 yıllık sürede bu kanun metninin nüshaları, şerh vb. türlerde yapılan açıklayıcı ya da yardımcı çalışmalar, Mecelle'nin hazırlık süreci, mahiyeti ve Türk hukuk tarihindeki yeri çelçevesinde oluşan Türkçe literatüre dair bazı değerlendirmeler yapılacak ve elde edilebilen bibliyografik bilgiler eleştirel bir yaklaşımla ortaya konacaktır. !Vlüstakil birer çalışmayı gerektiren yazma eserler ve

yabancı dildeki çalışmalar, bu yazıda ele alınmayacaktır.

II. Metinler

A. Mecelle Metinleri

Divaıyı Abkam-ı Adliyye nazırı Ahmed Cevdet Paşa başkanlığında oluşturulan Mecelle Cemiyeti tarafından hazırlanan lvlecelle, bir mukaddime ile on

altı kitap2 halinde 73 bab ve 1851 maddeden oluşmaktadır. Yaklaşık dokuz yıllık bir sürede tamamlanan 1\t/ecelle'nin, hazırlığı biten her bir bölümü (kitab)

ınüstakil olarak yürürlüğe girmiştir. Kavaid-i külliyeyi içeren 100 maddelik Mukaddime ile ilk kitap olan Kitabü'l-Büyil'un Nisan 1869'da yürürlüğe girmesiyle başlayan bu süreç, Eylül 1876'da "Kaza" kitabının kanunlaşmasıyla tamamlanmıştır.~

Peyderpey yürürlüğe girmesinden dolayı Mecelle kitaplarının kanun olarak

yayımianmış ilk nüshaları farklı baskı tarihlerine sahiptir. Ayrıca 1289'da yayımlanmaya başlayan Diistur'un ilk metinleri arasında Mecelle kitapları da bulunmaktadır. ilk sekiz kitap Diistur'un birinci cildinde "Ahkam-ı Adliyye Mecel2 Mukaddime, 1. llüyiı, 2. lc;iriit, :ı. Kcffılc, 4. Havfıle. 5. Hclıin, (i. Emfıniit, 7. Hilıe, B. Gaslı ve

itlüf, ;ı. Hacr ve i kralı ve ~üfa, 10. Şirket, ll. Vckalet, 12. Sulh ve llırü, ı:ı. İkrar, 14. Da'vii.

15. Bcyyinfıt ve Tah lif, Hi. Kazfı.

:ı ı'vlecelle'ninlıazırlaııış süreci, mahiyeti, etkileri ve belli başlı literatür hakkında, muhtasar

olmakla lıirlikw bu konuda şimdiye kadar oluşan bilgi birikimini veciz biçimde yansıtan

bir metin için bkz. lv!. AkifAydııı, "Mecelle-i Alıkflm-ı Adliyye", DİA, c. XA'Vlll, Ankara, zorrı.

s. 231-235.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 245 (1, 2)

Türkçelle Mecelle Literatürü 675

leleri" başlığıyla yayımlanmış,4 dokuz-ondördüncü kitaplar üçüncü ciltte,5 onbeş ve onaltıncı kitaplar ise dördüncü ciltte yayımlanmıştır. c;

Tamamlanmasından sonra ise Mecelle kitapları, bütün halinde tek bir kitap

olarak pek çok defa yayımlanmıştır. Mecelle'nin bu şekildeki ilk baskılarının kapak sayfalarında, Cevdet Paşa'nın "tertib ve tensiki"ne işaret edilmekte ise de,

bu yayınlarda Cevdet Paşa'nın katkısının ne olduğu konusunda elimizde açıklayıcı bilgi bulunmamaktadır.?

Esasenkanun metninin bir parçası olmayan ve -sonraları "Mecelle Esbfıb-ı

Mılcibe Mazbatası" olarak da tanınan- Mukaddime ile birinci kitaba ait mazbatanın, Mecelle metinlerinin baş kısmına, ilk baskılardan itibaren ilave edildiğini görüyoruz.11 Bu muhtasar metin, fıkhi hükümlerin, modern bir kanun formunda hazırlanmasının gerekçelerini ve bu hazırlıkta takip edilen metodu

açıklayan içeriğiyle, İslam hukukuna dayalı yeni kanuniaştırma düşüncesi için

meşruiyet çerçevesi çizen bir işieve sahip olmuştur. Mazbata; gerçekten de

sonraki Mecelleyorum ve incelemelerinin neredeyse tümünde, Mecelle'nin tarihi önemi ve ortaya koyduğu yeni yaklaşımı yorumlamada başvurulan temel

bir metin haline gelmiştirY

Toplu olarak yayımlanan Mecelle nüshalarının ve Mecelle'nin tamamını ihtiva eden şerh vb. çalışmalarııı (lv!ir'dt ve Rehber gibi) sonunda üç adet lO ilave

yazı bulunmaktadır:

ı. "Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye'den Kitab-ı Beyyinat Hakkında Bazı Vesayfıyı

Şamil Müzekkere-i Adliyye" (9 Zilkade 1293). ı Bu metin, fl!lecelle'nin 15.

4 Oiistur, c.l.listaıılıulJ: Matbaa-i Amire, 1289, s. 19·1G4.

5 Diistur. c. Ill.listanlıul]: Matbaa-i Amire, 1293, s. 38-147.

(i Diistur, c. N, istanbul: D<iru't-Tıbaati'l-Amire, 129G, s. 97-128.

7 12m tarihli Mecelle niishasıııııı kapağındaki metin, sonraki baskılarda da tekrarlanmıştır:

"iş h u Mecelle Aciliye Nazırı ve ivlecelle Cemiyeri celilesi reisi devletiii Ahmed Cevdet Pa~a

hazretlerinin tertilı ve rensiki ve Maarif Nczarct-i Celilesi ruhsat-ı resmiyesiyle (. .. ) tah' u

temsil olundu." Hulusi Yavuz. Inı ilk Mecelle nüshalarına işaret ederken Cevdet Paşa'yı ııaşir olarak giistermektedir. Bkz." Mecelle'nin Teclviııi ve Cevdet Paşa'mn Hizmetleri". Al1111et

Ce/lt!etl'aşa Semineri. 27-2/i Mrıy1s 19R5 Bildiriler. istanbul Üniversitesi Edebiyar Fakiiitcsi ·ı;ırih Araştırma Merkezi. lstaı~bul: Edebiyat Fakiiiresi Basımevi, 19BG. s. 7:-ı. n.%. ~J5, ıı.

174, ı o ı.

ıı Buna karşılık diğer kitapların ıııazbatalarıııa. ilk münferid baskılar dahil, hiçbir baskıda yer

verilmemiştir. Bu mazbatalara ilk dikkati çeken ve yeni yazıyla neşrcdcn Ebü'l-ula Mardin

olmuştur. Bkz. Medelli Hukuk Ceplıesilldel! Alu11et Ce11det Paşa. (1822-1895) Öliimiilziill

50uci Vzldiiuiimii Ilesifes ile, isıanlıııl: lstanlıııl Üniversitesi Hukuk fakültesi Yayını, 194fi.

!l Mazlıatanın. modern dönemde Islam hukuku alanındaki dönüşüm açısından etrafi ı yonıımı için bkz. Sami Erdem. '"liııızimat Sonrası Osmanlı Hukuk Düşüncesinde Fıkıh Usul ii

Kavramları ve l'vloderıı Yaklaşımlar", Doktora Tezi. istanbul: Marmma Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü islam Hukuku Anabilim Dalı, 2001, s. 71-7:1.

ı O Bazı şerhlerde sadece birinci ya da birinci ile ikinci yazılar bulııııımıktadır.

ll Viistur. c. ıv. s. :-!B4-3B5.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 246 (1, 1)

676 TALi D, 3(5), 2005, S. Erdem

kitabı olan KiHibü'I-Beyyinat ve't-Tahlif'in Şeriye mahkemelerinde olduğu gibi Nizarniye mahkemelerinde de uygulanmasının gerekli ve uygun

olduğunu çeşitli gerekçelerle izah etmektedir. Giriş ve sonuç kısmındaki

bir iki küçük farklılık dışında 15. kitabın mazbatası 12 ile aynı olan bu

metnin, kitabın kanun olarak yayımından bir süre sonra tekrar kaleme

alınması 13 ve bunun lvlecelle baskılarının sonuna konması, kanunun ilgili mahkemelerde uygulanmasında ortaya çıkan/çıkabilecek yorum farklılıklarını önlerneyi amaçlamış gözükmektedir.

2. "Bilabeyyine MazmunuylaAmel ve Hüküm Caiz Olabilecek Surette Senedat-ı Şer'iyyenin Tanzimine DairTa'lima.t-ı Seniyyedir", (4 Cumade'l-Ülii,

sene 1296). 14

3. "Ta'lim-i Usıll-i Tahllf". 15

Bu yazıların mahiyeti ve Mecelle kitabının sonunda bulunuşunun gerekçesiyle ilgili olarak Mecelle metinlerinde ve bu yazıların tamamına ya da bazısına

yer veren şerhlerde herhangi bir açıklama bulunmamaktadır. Aynı durum, birinci ve üçüncü metinle ilgili olarak, sonraki dönemde yapılan Mecelle incelemeleri için de genel olarak geçerlidir. Aynı şekilde, Cumhuriyet döneminde yeni harflerle yapılan Mecelle metin neşirlerinde de yukarıdaki üç ilave metne yer

verilmemiştir.

JV!ecelle metinlerinin hemen hemen tüm baskıları; ya başta ya da so nda olmak üzere, Mecelle'nin ki tab ve bab başlıklarını içeren bir fihristi içermektedir.

Farklı boy ve baskılarda Mecelle metinleri bulunmaktadır. Genellikle küçük

ve orta boy olarak yayımlanan metinlerin bir kısmının, cep boyunda hazırla n12 Mazbata metni için bkz. l'vlanJin, s. 136-137; Osman Kaşıkçı,/s/rim ue Osnuınlı Hukukilllda Mecelle, istanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1997, s. 155-156.

U Osman Öztürk, bu metnin Diistur, c. IV, s. 384-385'te yayıınlandığıııa işaret etmekle birlikte, metnin içeriği ve anlamı ilc ilgili herhangi bir değerlendirme yapmamaktadır. Bkz. Osmm ılı Hukuk Tariilinde tı'!ecelle, istanbul: isliimi İlimler Araştırma Vakfı Ncşriyatı, ı 97:~. s.

80, n. 73.

ı4 Mecelle Cemiyeri tarafıııdan 1738 ve 1821. maddelerle ilgili olarak hazıdanan bu talimar

layihasıyla ilgili ınazbata ve tezkereler için bkz. l'vlarclin, s. 147-149; Öztürk, s. mı-9 ı: Kaşıkçı, s. 314-31~1. Öztlirk, talimatname metni için Arşiv dosyası, Diislllr, Diirerii"l-1-/iikl.:rim ve

Mir"iiH Mecelle'ye atıfyapınak1:adır. 0ysa, belirtildiği üzere bu metin, toplu halde basılan

ilk nüshalarından itibaren Mecelle metinlerinin son kısınıııcla yer almıştır. Ayrıca bkz. Hulusİ Yavuz, "Mecelle" nin Tcdvini ve Cevdet Paşa'nın Hizmetleri"", s. 86. Adı geçen layihanııı

yeni harflerle yayıını için bkz. Alunet Akgündüz, Mukayeseli lslrim 11e Osmanlı Hukuku

Kiilliyaıı, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1~Hl6, s. 775-782.

15 Herhangi bir tarih taşımayan bu metnin sonunda, ınüddeinin talebi olınaksızııı hakim tarafıııdan yemin verilen suretler Mecelle'nin 1746. maddesinde açıklanmış olduğu için metinde sadece müddeinin talebi üzerine verilen yeıninlcrinhangi lafızlarla ve ne şekilde yapılacağının gösterildiği belirtilmiştir. Kim tarafından hazırlandığı konusunda kaynaklarda

bilgi bulunmamakla birlikte, bu metnin Mecelle Cemiyeri'nin bir çalışınası olduğu tahmin

edilebilir. Mecelle Cemiyeri'nin Mecelle hazırlığı bittikten sonra yaptığı çalışmalar hakkmda bilgi veren Mardin ve Kaşıkçı, adı geçen metinelen söz etınemektedirler.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 246 (1, 2)

Türkçcdc /vf ec elle Li teratürü 677

dığı görülmektedir. Aynı durum aşağıda ele alacağımız bazı şerh ve yardımcı kitaplarda da sözkonusudur_lli

Mecelle metinlerinin baskı sayıları hakkında herhangi bir malumata sahip

değiliz. Ancak Mecelle'nin Nüvvab, Mülkiye ve Hukuk mekteplerinde ders olarak okututması ve hakim ve dava vekili gibi uygulamanın içinde bulunan kesimlerin Mecelle metinlerine olan ihtiyacı dikkate alınınca bu sayının bir hayli

fazla olduğu tahmin edilebilir. Nitekim mevcut nüshaların baskı aralıklarındaki sıklık da bunu göstermektedir. Ayrıca Mecelle üzerine yapılan şerh, fihrist ve.

benzeri kitaplarda da lvlecelle maddelerinin metnine yer verilmiştir.

1926 yılında İsviçre Medeni Kanunu'nun iktibasıyla yürürlükten kaldırıldığı için bu tarihten itibaren tarih araştırmalarının bir konusu haline gelen Mecelle' nin, güncel ilgi alanı dışında kalması sebebiyle Cumhuriyet sonrasında

genel olarak Mecelle ile ilgili yayınlar için 1940'lı yılları beklemek gerekecektir.

Nitekim, Cumhuriyet döneminde yeni harflerle ilk Mecelle metni ancak 1959

yılında yayımlanabilmiştir. 1' Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ne bağlı

Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü tarafından Düstıırve 1314 tarihli (İstanbul: Alem Matbaasıl baskı esas alınarak herhangi bir sadeleştirme yapılmaksızın yeni harfiere aktarılan metnin ilk tashihi, Ord. Prof. Sabri Şakir Ansay tarafından yapılmış ancak kendisinin s ıhhi sebeplerle bu işi sürdürernemesi sebebiyle metnin nihai kontrolünü Ali Himmet Berki yapmıştır. Kitabın sonuna B er ki tarafından hazırlanan 26 sayfalılç bir lügatçe konulmuştur. Lügatçede Mecelle metninde tarifi bulunan kelimeler için sadece ilgili madde numarasına işaret edilmiş, diğer kelimelerin ise kısa karşılıkları verilmiştir.

Yeni harflerle ikinci yayın, Osman Öztürkı 8 tarafından JV!ecelle üzerine

Türkçe'de yapılan ilk doktora çalışmasına dayanan bir kitabın parçası (s. 155-

426) olarak 1973 yılında gerçekleşmiştir. Sadeleştirme yapılmaksızın hazırlanan metinde açıklama ya da sözlük gibi ilave çalışınalar bulunmamaktadır. Yazar, Mazbata'yıl\llecelle metninin başında değil, inceleme kısmında ve sadeleştirerek aktarmıştır (s. 33-39).

16 Mesela 1329 (Kostantiniyye, 7B4+ lG s.) tarihli Mecelle böyledir. Terakki Kütüphanesi sahibi

Melımed Şeıııseddin tarafından neşredilen bu nüslıada ihtiyaç göriilen bazı noktalarda

metin içinde köşeli parantezlı: birtakını açıklamalar ilave edilmiş ve lıu durum kitabın iç

kapağında bir ııotla ifadeedilıııiştir: "işbu Mecelle-i Alıkam-ı Adliyye surct-i mü dekkikiine

ve lıurde-lıiniiııede tashih ve metnin nikiit-ı ımıhtelifesindc tesadüf edilecek müşkilfıtı

ıniifessir işarfıt ve iza!ıat ilc ikıııal ve tavzilı edildikten sonra vaz'-ı destgiilı-ı intişar kılııımışır." Bu yönüyle, sözkonusu metnin, muhtasar lı ir şerh olarak normal Mecelle metinlerinden ayrı tasnif edilmesi gereklidir. Bkz. Dipnot Hi3. Rehber-i Ttifibin-i Mecelle de, yine

cep Jıoyıındjı basılmış bir Mecelle metni olarak değerlendirilebilir.

17 ı'V!ecelle: Mecelle-i Alıktim-ı Adliyye, Ankara, 1959, s. iv.

lB Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle. Bu çalışmanın inceleme kısmı, aşağıda ayrıca değerlendirme konusu yapılacaktır.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 247 (1, 1)

678 TA Lİ D, 3(5), 2005, S. Enlem

Cumhuriyet dönemindeki iV!ecelle neşirlerinin üçüncüsü 1978 (İstanbul)

tarihlidir ve ilkinde olduğu gibi Ali Himmet Berki'nin katkısını taşımaktadır.

Berki'nin 1959 baskısı için hazırladığı lügatçeden farklı olarak bu yayında, sayfa altlarında o sayfadaki metinde yer alan kelime, terkip ve hatta cümle parçacıklarının sözlük anlamı, bölünmüş bir alanda verilmiştir. Metnin sadeleştirilmeksizin yeni harfiere çevrilmesi ve sayfa altlarındaki anlam açıklamaları yayınevi tarafından hazırlatılmış, Berki ise metni kontrol ederek Mecelle'yi tanıtan

birkaç sayfalık bir takdim yazısı yazmıştır. Ayrıca kitap yayımlandığında vefat

etmiş olan Berki hakkında, Ekmeleddin İhsanoğlu'nun yazdığı bir biyografi yazısı da giriş kısmına konmuş, ardından Mazbata'nın Öztürk'ün kitabında yer

alan sadeleştiriimiş metni 1

!

1 yazarın izni belirtilerek iktibas edilmiştir. Aynı yayınevi tarafından birçok kez baskısı yapılmış olan bu eser, günümüzde de yeni

harflerle piyasada bulunabilen tek Mecelle metni olma özelliğini korumaktadır.

Ahmet Akgündüz tarafından hazırlanan ve büyük bir kısmı kanun metinlerinden oluşan Mukayeseli islam ve Osmanlı Hukuku Kiilliyatı (1986) isimli kitabın çeşitli bölümlerinde de JV!ecelle maddeleri kitap ya da madde grupları halinde Mecelle ve Türk Hukuku'nun ilgili alanlarını düzenleyen kanun maddelerine atıftarla birlikte yeni harflerle neşredilmiştir. ilk olarak "Hukukun Genel

Prensipleri" başlığı altında (s. 89-109) ilk 100 kaidenin metinleri; 20 "Şahsın Hukuku" isimli bölümde 941.-949. ve 966.~997. maddeler (s. 132-138); Borçlar ve

Eşya Hukuku ile ilgili kısımda (s. 363-675) 21 Mecelle'nin önemli bir kısmını teşkil eden 101.-1612. maddeler ve son olarak Usul Hukuku bölümünde (s. 725-

774) 1613.-1851. maddelere yer verilmiştir. Muhteva ve tertib itibariyle özenli

bir yayın olduğu söylenemez.

Son olarak 1995 yılında, Sadeleştiriimiş Mecelle adıyla İbrahim Ural ve Salih

Özcan tarafından yapılan !Vlecelle neşrine işaret etmek gerekir. Önsöz'de belirtilcliğine göre (s. 9-10) "Süleymaniye Kütüphanesinde kayıtlı bir nüshaya" dayanan eser, PeyVakfı adına AhmetAkgündüz tarafından hazırlanan 6 ciltlik Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri adlı serinin yedinci ve son cildi olarak tasarlanmış, ancak müstakil olarak basılmıştır. Genel okuyucu açısından

yararlı olması düşünülebilecek olan çalışmanın akademik bakımdan kullanılmaya uygun olmadığı açıktır.

Giinümüzde internet ortamında da Türkçe ve farklı dillerde çeşitli Mecelle

metinleri bulunmaktadır.

ı~ı Öztürk, s. 33-39.

20 Baş tarafta kaviiid ve Mecelle kaideleriyle ilgili kısa açıklaınalara yer verilmiş, ınüsrakil olarak ı\llecel/e kaideleri üzerine yapılmış olan şcrhlere işaret edilmiş, ayrıca Ali Haydar ve Atıf

Bey'in şerhleri de dipnotta zikredilıniştir (s. 9 ı -95).

2 ı Böliimüıı başıııda Mecelle ilc ilgili bilgiler verilmiş, şerh vb. telifata işaret edilmiş ve Mazhata'ııın sadeleştiriimiş ıııetııi Öztürk'ün kitabından iktihas edilmiştir. Bkz. Akgündüz, s.

JG:I-377.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 247 (1, 2)

Türkçcdc ıHeccl/e Litcratürü 679

B. Mecelle Şerhleri

lv!ecelle, tamamlanmasını rakip eden birkaç yıl içinde şerhedilmeye başlanmış, farklı türlerde ve değişik dillerde pek çok şerh çalışmasına konu olmuştur.

Kapsamları açısından bakıldığında Mecelle şerhlerini dört grup altında tasnif etmek mümkündür: 1. i'v!ecelle'nin bütün maddelerini kapsayan şerhler: Ali Haydar, Hacı Reşid Paşa ve Türkzade'nin şerhleri ile 1\tlir'at-ı Mecelle ve Rehber-i Talibfn-i Mecelle gibi yardımcı açıklayıcı kitaplar bu kapsamdadır. 2. Eksik ya da

kısmi şerhler: Bazı şerhler, baştan belli bir yere kadar devam etmiş, ancak çeşitli sebeplerle eksik kalmıştır: Kırımlı Abdüssettar ve Kuyucaklızade Atıf Bey'in

şerhleri böyledir. 3. Seçilmiş kitap ya da maddelerin şerhi: Mustafa Fevzi'nin

şerhi böyledir. Ayrıca sonraki dönemlerde de Mecelle'nin belli konulardaki

maddelerini içeren şerh çalışınaları bulunmaktadır. 4. Kavaid-i külliye şerhleri:

Mecelle'nin ilk şiiribieri olan Şemsl22 ve Abdüssettar Efendi'den itibaren pek çok

kişinin kavfıid kısmı üzerine ınüstakil şerh yazdığı bilinmektedir. Günümüze

kadar devam eden bu kavfıid şerhleri ileriki sayfalarda ele alınacaktır.

J\llecelle üzerine yapılan şerh ya da şerh mahiyetinde yardımcı çalışmaların

saikleri arasında bazı hususlar öne çıkmaktadır. Her şeyden önce, açık ve akıcı

bir Türkçe ile kaleme alınmış olmasına rağmen fıkha dayalı bir kanun metni

olarak Mecelle maddelerinin gereği gibi anlaşılabilmesi için Arapça ve fıkıh bilgisine olan ihtiyaç, bu konularda yeterli donamma sahip olmayan kimseler için

çeşitli seviyelerde şerhi gerekli kılıyordu. Ayrıca, aşağıda işaret edilecek olan Ali

Haydar'ın şerhinde görüldüğü üzere, Mecelle'nin eksik ya da muğlak bıraktığı

düşünülen konularda tamamlayıcı bilgiler verme gayesi de, şerhlere önemli bir

alan açmıştır. Nitekim bizzat Mecelle Cemiyeti'nin, Mecelle kitapları tamamlandıktan sonraki mesaisi içinde, Mecelle'nin bazı eksik kalan yönlerini tamamlama ya da muğlaklık taşıyan kısımlarına ilave suretiyle yaptığı çalışma da

bu konuda fikir vericidir. 23

Hfıkiın ve dava vekili gibi uygulama içindeki profesyonel hukukçulara, kanunun yorumu ve tatbiki açısından kolaylık sağlamak gayesi, Mecelle üzerine

yapılan açıklayıcı çalışmalar için önemli. gerekçelerden birisini teşkil etmiştir.

Fıkıh kitaplarından farklı olarak Mecelle'de tek bir fıkhl hüküm kanunlaştırılmış

bulunduğu için, tercih edilen fıkhl hükmün alındığı fıkıh kaynaklarında bulunan farklı görüş ve açıklamaların, uygulamada karşılaşılabilecek yorum ihtiyacı için katkı sağlayacağı düşünülmüştür. Mir'at-ı Mecelle'de, Mecelle'nin fıkhl

me'hazlarının Arapça kaynaklarından alınmış orijinal metinlerle gösterilmesi,

22 Mardin'in taıııınlaınasıyla ilk ~crlı olarak bilinen Abdüsscttar Efendi'nin kavfıid şerlıiııdcıı

daha önce yazıldığını tespit ettiğimiz ve Şemsi isimli bir ınüellifc ait olan şerhiıı lvfecel-

/e'niıı ilk şerlıi olarak tespit edilebileceğini düşünüyonız. Bu iki şcrlıle ilgili daha detaylı

bilgiler aşağıda verilecektir.

23 Mecelle Cemiyeri'nin sonraki ıııesaisi hakkında geniş bilgi için bkz. Mardin, s. I 40-159; Kaşıkçı, s. 314-342.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 248 (1, 1)

680 TALi D, 3(5), 2005, S. Erdem

bu düşünüşün bir yansımasıdır. Ayrıca Mecelle'deki hükümlerin ihtiva ettiği

fıkhi görüşlerin meşruiyeti bakımından da, Mecelle maddelerine ilişkin yapılan

bu açıklamalar, fıkıh kitabından kanun metnine intikal sürecinde yaşanan büyük değişimin kavranmasına.ve benimsenmesine katkıda bulunmuştur.

Mevcut şerhlerin durumu dikkate alındığında, Abdüssettar, Ali Haydar ve

Atıf Efendi gibi yüksek okullarda Mecelle muallimi olan kimselerin şerhlerinin

öncelikli hedefinin talebeye ders notu olmakla birlikte, ileriki dönemlerde bu

şerhlerin öğrenciler dışında da umumi ilgiye mazhar olduğunu söyleyebiliriz.24

Buna karşılık, özellikle Mecelle maddeleri için indeks, metin içi atıf, ya da konuların fıkhi kaynaklarına dair eserlerin mukaddime ya da takrizlerinde bu tür çalışmaların, talebeler yanında dava vekili, hakim ve hatta sıradan kimselere yardımcı olma gayesinin mevcut olduğunu gösteren bazı ifadeler bulunmaktadır.25

24 Nitekim Ni Haydar, önce talebeye ders notu olarak müsvedclc kaydıyla basılan şerhinin yeniden tertib ettiği sonraki baskısında, başlangıçta kendi şahsi mütaalası için bir araya getirdiği metinlerin, kendisinin Mekteb-i Hukuk-ı Şahane ı\1/ecelle ımıalliınliğini üstlenmesinden 'sonra yeniden düzenlenip genişierilerek talebeye takrir edildiğini belirtmektedir.

Bkz. Ni Haydar, Diirerii'l-Hiikkanı Şer/w Mecelleti'l-Alıkam Şer/w'l-Kavaidi'l-Kiilliyye, diz

ı, kısım ı, Kostantiniyye: l'vlatbaa-i Ebu'z-Ziya, 1312 [Dış kapak: İstanbul: Alem Matbaası

Alımed İhsan ve Şürekası, 1313), s. 13-14 [2. baskı, istanbul: A. Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul, ı:ıı7, s. 14-15[. Müellif, etraflı bir yeniden düzenlemeyle üçüncü

kez büyük boy ve dört cilt olarak basılan aynı şerhin mukaddimesinde ders takririnden hiç

bahsetmeksizin yaptığı çalışmanın ilmi bakımdan önemine vurgu yapar. Bkz. Ali Haydar,

Diirerii'l-Hiikkam Şerlıu Mecelleti'l-Alıkam Şerlııı'l-Kavtiidi'l-Kiilliyye, cüz ı, kısım ı, 3.

baskı, istanbul: Matbaa-i Tevsi' -i Tıba'at, 1330, s. 9-10.

Ali Haydar'ın Rehin kitabına ilişkin şerhinin sonunda nuınarasız sayfalarda yer verilen

"lfadei Mahsusa" da Ni Haydar'ın Mecelleşerhinin tamamlanan clizlerinden birisi olan Rehin kitabının öneminden, Im konunun daha fazla açıklamaya ihtiyacı olması sebebiyle fıkıh kitaplarından ilgili bilgilerin dere edildiği bu cildin de diğerleri gibi ehemmiyetinden

bahseden kitabın naşiri Kitapçı Arakel, bu tür şerhlerin ınıılıata plan hakkında ipuçları içeren bazı değerlendirmelerde bulunur: "Ş.erh-i nefıs-i ınezkfırun aksam-ı mütemmeınesinclen biri bulunan işbu kısmın dahi saideri misillü memurin-i şer' iye ve nizaıniyeye ve erbab-ı de'avi ve aslıab-ı mesaiille ve dava vekilierine ve hukuka intisa bı bulunan bilcümle

zevata derece-i lüzum ve cheınıniyeti derkardır. Erbabınamalum olduğu üzere muamelatı nasta halkın ekser defa gördüğü zarar ziyan ile tesadüf eylediği mevani ve mUşkilatın çoğu kavanin ve nizamar-ı ınüstahseneye aşina olmamasından neşet edegelmekte olduğu

tecarib-i adiele ile ınüsbet ve mücerrebdir. Binaenaleyh herkes taht-ı tabiiyerinde bulunduğu devletin kavanin ve nizamatma mümkün mertebe vakıf olmak ve muamelatını ona

tatbikan icra eylemek üzrc bu ınisüllü kitapların yalnız ınüntesibine değil herkes için dahi

müralaası zanıri hükmünde bulunduğundan min gayri haddin elde etmeleri um uma tavsiye olunur." Diirerii'l-I-Iiikkanı Şer/m Mecelleti'l-A 'Itim: Şer/w'/- Kitabi'I-Hamis a'lli erRelıll, ciiz 5, istanbul: S. Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1303, 196 s.

25 Mij'rtilzii'i-Mecelle'nin yazarı, mukaddiınede, eserin hem "ashiib-ı ınesalilı" hem ele dava

vekilieri ve hukukşinasiara Mecelle'de aradıkları meseleleri kolayca bulmalarını sağlamak

konusunda yardımı olacağını ifade etmektedir. Bkz. Mesud Efendi, Mir'tit-ı Mecelle, [ı.

baskı,[ Matbaa-i Osmaniye, [İstanbul[ 1297 r. 11299h., s. 2-3.

Rehber-i Ttifibill-i Mecelle'de ımıharap kitlesi, yazar tarafından genel olarak aslıab-ı ınesalih ve hususen "riiesa-yı mehakim ve nüwaba ve başkaca viikcla-yı cleaviye suhulet-bahş

olacak ... " elenilerek tanımlanmıştır. Bkz. Mehıned Ali, Rehber-i Ttifibill-i Mecelle, Der- ..,

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 248 (1, 2)

Türkçcdc Mecelle Litcratürü 681

Muhtasar ya da mufassal hemen hemen bütün şerhlerde Mecelle maddeleri arasındaki irtibatların gösterilmesine özel bir önem atfedildiğini görüyoruz.

Bu yolla, hukukçulara kolaylık sağlama yanında, onların Mecelle'de gözetilmiş

olan hukuki bütünlüğe riayeti kolaylaştırılmış oluyordu.

Bir kanun metni olarak Mecelle'nin, muhatapları tarafından, kendi hak ve

sorumluluklarını öğrenmek için başvuracakları bir referans metin olarak algılanıp algılanmadığı konusunda bilgilere sahip değiliz. Ancak, bazı şerhlerde şarih ya da yayıncıların koyduğu notlarda, şerhlerin "ashab-ı mesalih" olarak adlandırılan ve bu hukukun muhatapları olan kimselerin, hukuki bakımdan ihtiyaç duyacakları durumlar konusunda önceden ve etraflı olarak bilgilenmelerini sağlama konusundaki yeri ve önemi konusunda açıklamalar görmekteyiz.

Kapsamlı Mecelle şerhlerinden ayrı olarak sadece kavaidi içeren şerhlerde,

kimi zaman klasik kavaid-i fıkhiyye literatürünü hatırlatan, kimi zaman da

usul-i fıkıhlafuru meseleleri arasında irtibat kuran bir yaklaşım görülmektedir.

Ayrıca, özellikle 1908 sonrasından itibaren günümüze kadar gelen sürede bu

tür şerhlerin, isHim hukuku çerçevesinde hukuk felsefesi konularının tartışılması için bir zemin olarak kullanıldığını görüyoruz.26

Mecelle'nin yürürlükte bulunduğu dönemde yapılan şerhlerinen önemli saiklerinden birisi, Mecelle'nin Nüvvab, Mülkiye ve Hukuk Mekteplerinde ders

olarak akutuluyor olmasıdır. Sonradan Medresetü'I-Kudat adını alan Mekteb-i

Nüvvabın27 dört senelik programında bütün senelerde beş saatlik Diirer ders i

yanında haftada üçer saatlik Mecelle dersleri yer alıyordu. ıı Ayrıca Mülkiye

saiıdet: Mahmud Bey Matbaası, 1305, iç kapaktan sonra yer alan numarasız lvlukaddime

başlıklı kısmın 4-5. sayfası. Kitabın sayfa numarası bulunmayan baş tarafına konulan çok

sayıdaki takrizden birisi olan Cevdet Paşa'nııı bu kitapta ilgili tezkeresinde de k:itabıı1 iizellik:le miibtedilere bir rehber olacağı ifade edilmektedir. Cevdet Paşa'nın tezkeresi için ayrıca bkz. Alımed Cevdet Paşa. "fi~zr1kir, Cavid Baysım (nşr.), c. 1-IV, 2. baskı, Ankara: Türk Tarih Kunıınu Yayınları, ı ~l!lli ( 1. baskı, 1953-1957). c. IV. s. 27:1.

26 Mecelle şerhlerinin saik:leri kıınusunda yapılan bu tespitleri teyid eden örneklere, ileriki

sayfalarda siiz konusu şerhleri n tanıtımı esnasında işnret edilecektir.

27 Sultan Abdiilıııccid devrinde 1 B54'te şeri ınalıkeınelere kadı yetiştirmek üzere tesis edilen

üç yıllık Muallimlıane-i Niivvalı, IB85'te Mektelı-i Niivvab ismini alınış, l!lOB'de de 1\'iekteb-i Ku d at olarak anılınış ve biryıl sonra Medrcsetii'l-Kudat'a diiniişıııüştür. Bkz. !vlelııııet

lpşirli, "Mcdresetü'l-Kudat", OİA. c. XXVIII, Ankara, 20o:1, s. :!4:~-344; isınail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Delileti'nin İl llliye Teşkiliiız, 3. baskı, Ankara: Türk Tarihi Kuruımı Yayıııları. I !188, s. 268.

28 İlmiyye Salnnmesi, Istanbul, 1:134, s. 687. Medresetü'l-Kudat Dalıili Talimatnamesi'nin 14.

maddesinde Mecelle'nin nasıl okuttılacağı şiiyle ifade edilmiştir: "Mecelle, birinci maddeelen lıed' ile teclris edilecek Vl' Diirer'de olduğu gibi ınuallim. mevad ve ınesaili ımıriifaa

şeklinde tasvir ve usfıl-i fas! u lı as mı tarif ve ihtilaf-ı mezahibi ve sebeb-i tercihi beyan edecektir." Onbeşinci ınadclede, "JJiirer ve Mecelle muallimleri, talelıenin medreseden rü 'iıs

alızına kadar sınıfları takib ve Diirer'i ve Mecelle'yi ikmal edeceklerdir" denilerek, hukuk

eğitimindeki biitlinliiğiin öneminin dikkate alındığı gösterilmek istenmiştir. Ayrıca Diire~·'le ilgili esasları vaz eden ı:ı. maddede, Diirer okurulurken lvlecelle'ye muvafık olan ve

olmayan meselelere işaret edilerek miifta bih olan akvfıliıı beyan edilmesi istenmekte- ~

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 249 (1, 1)

682 TA Lİ D, 3(5 ), 2005, S. Enlem

Mektebi programında da tv/ecelle dersi bulunmaktadır. ~ı Galatasaray'da açılan

Darulfünun-i Sultani Hukuk Fakültesi'nde (1290/ 1874):ıo usul-i fıkıh ve furu-ı fıkıh dersleri yanında Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye dersi de okutulmaktaydı.:ıı

1296/ 1878'de açılan Hukuk Mektebi'nde de yine Mecelledersi bulunmaktaydı.32

Bu okullarda lvfecelle elersini okutan hocalar ya kendileri ders malzemesi

olarak hazırlık yapmışlar ya da ders takrirleri talebe tarafından not tutularak

daha sonra hocaların tashihi ya da izniyle kitap olarak basılmıştır. Daha açık

bir ifadeyle söylemek gerekirse 1\lfecelle şerhlerinin önemli bir kısmı ders notu/kitabı olarak hazırlanmış metinlerdir. Bu sebeple, hazırlanma biçimleri,

baskı maksatları, baskı sayıları ve baskı kaliteleri farklılık göstermektedir. Bu

durum göze alınarak kütüphanelerde mevcut çeşitli şerhlere ait farklı baskılanil dikkatli bir mukayese ve incelemesinin yapılması, bu kaynakların kullanımını daha sağlıklı hale getirecektir. Ancak üzülerek belirtmek gerekir ki, Mecelle metinlerini içeren nüshalarcla olduğu gibi, birden çok baskıya sahip Mecelle

şerhlerinin:ı:ı de sonraki incelemelerde herhangi bir kritiğine rastlamış değiliz.

dir, bkz. İlnıiyye Salnam esi. Istanbul, ı334, s. !iB4-G85. Okulun müdürleri arasında meşhur

Mecelle şarihi Atıf Bey (tayin tarihi: 1885) de bulunmaktadır, İlmiyye Salnamesi, s. mm. Nizamnaıııe 1914 tarihini taşımakla birlikte, okutulan derslerin geriye doğru mcvcııdiycriııi

düşiinıncnıiz miiınkündiir. Nitekim Ergin, Maarif Nczareti Salnamesinin diirdiincii cildine arına 190B öncesinde lııı ınedresede oRııtıılan dersler arasmda tvlecelle'yi de giisterınekrcdir. rıkz. Osman INııril Ergin, Tiirkiye ı\!larırifTari!Ji iKapakıa: Tiirk], 1-V, isıanlıııl: Eser

Matbaası, 1977 (1. baskı,: 1~!39-43) c. 1-11, s. 15~1.

Ayrıca Dfıriii-Hiliifeti'l-Aiiyye Medresesi Salalıaddin-i Eyyiılıi Kiilliyc-i islfııııiyesi telirisat

cetvelinde dokuz ve oııııııcıı sınıflarda haftada birer saatlik Mecelle-i Alıkam-ı Adliyyc dersi lııılunınaktadır, bkz. İlmiyye Salnamesi, s. (i70-G73.

2!1 Ergin, c. l-ll, s. 604. Ergin, Ali Kcınal'iıı Örnriim adlı hatıra kirabmdan aklararak Mülkiye'de

Alıdiissettar Efendi'nin Mı~ce/leokuttuğıınıı, ama talelıclcrin lı u dersten pek istifade ctınediklcriııi. çiiııkii lııı konuları anlamak için yeterli donanıının talebedc bulunmadığını aktarıyor. Bkz. /\.ge., c. l-ll, s. !i09.

:ıo Ergin, c. Ill-I\~ s. ım1o.

:ı ı Ergin, c. lll-IV. s. I 104. Ergin başka bir yerde, okulunlıirsürelikkapalı Iıulunuşuııun ardından Hl7H'dc tekrar açılışı sırasında ı'vlecelle'nin programa ilave edildiğini belirterek, Im dcrsi Alıınct llaıııdi Efendi ilc Jlauf Efendi'nin okuttıığıınu not eder. Bkz. Tiirkiye ı\1/aarifTrırilıi, c. 1-11, s. 701.

:~2 Elıii'l-ulü !Mardin!. "Hukıık l'vliiessescsi Tarihi", Dariilj/illllll Hukuk Frıkiiltesi ı'vlecnıwiSl,

ı:ı:ııı (1!!25). sene 2, sayı 12, s. ı4B. Üç sınıfın tamaınlandığı 1300/1BB4 senesinde okutulııııış olan dersler arasmda Mecelle-i Alıkani-ı Adliyyc de Iııılunmaktadır.13kz. E~in, c. IIIIV, s. ll 04. Ergin. sonraki sc nelere dair programlarda da Mecelle'yi okutulan dersler arasında göstermektedir. Bkz. 1\.g-.e., s. ı ı 04.

ım10'lardan 190B'e kadarki progmınlarda Mecelle ilk üç senede okııtul;ın dersler arasmdadır. Bkz. 1\.g.e., s. 1 ı ll. Bıı okulda okutulan Mecelle, Fıkıh ve Usul-i Fıkıh derslerinin medrese kökenli öğrenciler tarafıııdaıı diğerlerine nisbetlc daha rahat anlaşıldığı ama lise tahsili olanların lıu dersleri anlamakla güçlük çektikleri söylenmektedir. Bkz. A.g.e., s. 1110.

:ı:~ Ali Haydar ve Atıf Bey'in şerhlerine ait niishalann çeşitliliği lııı konuda en güzel örnektir. Bu

iki eserle ilgili olarak aşağıda işar(!t edeceğimiz kaynaklan;la verilen literatür bilgileri, ıııevcıır

katalog ve kütüphane kayıtlarındaki verileri tanı olarak açıklayacak kapsanılılıkta değildir.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 249 (1, 2)

Türkçcdc ı\Jeccl/e Litcratürü 683

M üstakil Mecelle incelemesi olan çalışınalarda ya da ilgili eserleri konu alan ansiklopedi maddelerinde de bu kaynakların tespit ve değerlendirmesine hemen

hemen hiç yer ayrılmadığı ya da Özege34 gibi mevcut kataloglam dayalı olarak

genel bilgi verildiği görülmektedir. Dolayısıyla, iVfecelle literatürünün kaynaklık

vasfı bakımından Mecelle'den sonra en önemli başvuru kaynakları arasında görülen şerhterin mahiyetine ve teknik özelliklerine dair pek çok soru mevcut çalışmalarda henüz karşılığını bulabiimiş değildir.

Mecelle şerhlerinin kıymetini artıran önemli bir tarihsel olgu, bu şerhterin

bir kısmının bizzat Mecelle Cemiyeri'nde bulunan kimseler tarafından hazırlanmış olması ya da bazı örneklerde olduğu gibi aralarında Ahmet Cevdet Paşa'nın da bulunduğu Mecelle Ceıniyeti üyelerinin ınuttali olabileceği bir dönemde ve alanında yetkin kimseler tarafından yapılmış olmasıdır. Ayrıca, Mülkiye ve Hukuk Mekteplerindeki Mecelle derslerinin bir kısmı bizzat Mecelle Ceıniyeti üyelerince okutulmuştur. Bunlar arasında i\llecelle'nin ilk şarihi olarak

bilinen Kırıınlı Abdüssettar Efendi ile Ömer Hilmi Efendi dikkati çekrrıektedir.:::ı

Hacı Reşid Paşa da, Mecelle'nin Mekteb-i Hukuk müfredatında bizzat hazırlayıcıları tarafından tedris edilmesinin önemine işaret etmektedir.:m

Mecelle'nin, tamamlanmasından kısa süre sonra şerhedildiğini yukarıda

belirtmiştik. Mevcut bilgileri m ize göre, ilk Türkçe matbu şerh, hakkında bilgi

sahibi olaınadığıınız Şemsi isimli bir zat tarafından kaleme alınmıştırY Hicri

1294 yılında n eş rediimiş olan bu mufassal kavaid şerhinin iki cüz halinde başlangıç kısımları bazı kütüphanelerimizde bulunmaktadır. Birkaç satırlık numaralandırılmış "bend"ler halinde, mukaddime kısmında usül ve kavaidle ilgili ıstılahlar üzerinde durulmuş, ardından "davabıt-ı umumiye" başlığı altında hukukun çeşitli alanlarına ait müteferrik meseleleri içine alan kurallara yer

verilmiş, daha sonra da çeşitli ana başlıklar altında Mecelle'nin ilk dört kavaidinin şerhleri yapılmış, ilgili furu meselelerinden örnekler üzerinde konular

açıklanmıştır.

34 ıvı. Scyfettin Özegc, Eski 1-/m:flerle Basılmış Tiirkçe Eserler Krıtalogu, c. l-V, istanbul, 1971-

197~1.

35 Ergin, Tiirkiye MaarifTari/ı i, c. 111-JV. s. I 105.

:ır; Hacı Reşid Paşa, Rulw'l-Mecl'ile. c. I, Diirii'l-1-Iilafeti'l-Aliyye, 1326, s. :w.

37 !Şer/ı-i Mecelle-i Alıküm-ı AdliyyeJ, !isıanlııılJ: Hakikat Mathaası, 12~14lı., 2+55+ ı. 2. cüz: istanbul: Ceride-i Askeriye Matlıaası, l2~JU lı. 5(i-ll9. istanbul Belediye Kütüphanesi'nde lıulıınan niislıa, sadece ilk ciizii içermektedir. Ön kapakla yazann ismi olarak Şemsi ve ""!iılı'

ıı ııcşri hukuku ınliellif-i ıniıınfı ilcylıe aittir" notu yer almakta, arka kapakta ise "Mecelle-i

ı\hk<iııı-ı ı\clliyye Kaviiid-i Külliyesinin Şerhi" ibaresi ile tiyatı lııılunınaktatlır. Metnin ilk

sayfasıııın lıaşıııda "Şerh-i Mecelle-i i\hkiiın-ı ı\dliyyc" başlığı vardır {s. 2). Süleymaniye Kiitüphanesi'nde bu ilk ciizün ön ve arka kapağı bulunmayan ve dolayısıyla ınüellif ismi lıilinıııeycn bir niishası yanında, iki ciizün birlikte ciltlendiği ama kapak ve ıniiellif bilgilcrinin bulunmadığı ikinci bir ııüslıa daha bulunmaktadır. ikinci ciize ait verdiğimiz matbaa,

ınüellif ve tarih bilgileri Üzegc'den {c. IV, s. 1649) alınmıştır.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 250 (1, 1)

684 TALi D, 3(5), 2005, S. Erdem

Abdüssettar Efendi'nin:ıu şerhi39 iki kısımdan oluşmaktadır: Teşrflıii'l-Kavaidi'l-Kiilliyye fi Alıkami'l-Fer'iyyeti'l-Ameliyye (1295 h.) başlıklı ilk cüz, kavaid

kısmının muhtasar bir şerhini ihtiva etmektedir. 40 lvfecelle Şerlıi Teşrflı (1296-

1301) başlıklı müteakip dört cüzde ise, ilk dört kitabın (Büyfı', İcare, Kefil. le ve

Havale) şerhi bulunınaktadır. ı İlk 700 maddeyi içeren şerh, muhtemelen müellifin vefatı nedeniyle ikınal edilememiştir.

Aynı yıllarda, esasen bildiğimiz anlamda bir şerh olmamakla birlikte, J\tlecelle'de tercih edilen görüşlerin fıkıh kitaplarındaki kaynaklarını gösterıneyi hedefleyen eski Kayseri Müftisi Mesud Efendi'nin42 i'vfir'at-ı Mecelle (1297 r./1299

h.) isimli eseri de, Mecelle üzerine yapılan ilk çalışmalardan dır. i'vfecelle'nin bütün kitaplarını kapsayan bu tek ciltlik çalışmada, ilgili Arapça fıkıh ınetinleri,

her bir maddenin Osmanlıca metninin ardından kaynağı belirtilerek aktarılmıştır. Kitabın iç kapağı olarak değerlendirilebilecek kısmında (s. 9), baskı bil3B Kısa biyografisi için bkz. Mardin, s. 166-170; Hulusi Yavuz, "'Abdiissettfır Efendi, Kırımlı",

DiA, c. I, istanbul, 19HB, ~. :104.

3~1 Mardin (s. I 66), bu şerh in ilk şerh olduğunu belirtir. Ancak, Abdiisseuar Efendi'nin biyogratisiııi verirken Osmanlı Miiellijleri'mlell naklen kavfıidlc ilgili iki eserinin ismi verir. Birisi lmrada ele aldığımız 7i•şrifw'l-Kauiiid isimli şerhtir. Diğeri ise Şerliu Kal!tiidi'l-Mecelle

adını taşıımıktadır ki bu c~cre ait herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Buna karşılık adıgeçen

kaynaklarda Abdiisseuar Efendi'nin şerhinin ikinci kısmı olan Mecelle Şerlıi Teşri/ı' e atıf

yoktur. Bu iki eserin birbirine karıştırılmış olması muhtemeldir. Şerhin başında Cevdet Paşa'ııın takrizi vardır ve bu takrizele Cevdet Paşa, Mecelle'nin de kaynakiarını oluşturan bazı

kitap isimlerine sanatlı ifadelerle dalaylı olarak işaret etmiştir. Bkz. Mardin, s. 169-I 70.

40 1eziikil'de Abdiissettar Efendi'nin 1304 hicri senesinde Mecelle'nin kiilli kaidelerindeıı on

tanesi üzerine "mufassal" bir şerh yazdığı ve bunu Şam Müftüsü Hamzfıvi'ye gönderdiği.

onun da buna bir takriz yazdığı belirtilmektedir. Bkz. Teziikir, c. ıv, s. 263-264. Ancak bibliyografya ve görebildiğimiz kütüphane kayıtlarında Abdiissenar Efendi'nin böyle bir kitabına rastlamadık. Abdiissenar Efendi aynı yıl vefat etmiş olduğu için belki de kitabın basımı

akamete uğramış olabilir.

41 Kaynaklarda bu şerh iniiçkitabı kapsaclığına ilişkin bilgiler, muhtemelen görülen niishaııııı

son kısımnın eksik olmasından ya da sayfa sayıları miiteselsil devam ettiği için içeriele perde sayfasıyla ayrılan clöıdiincü kitabın fark edilmemiş olmasından kaynaklanmış olabilir.

Nitekim Tiirk Hukuk Bihliyografyası'nda Milli Kütüphane'deki nüshaya istinaden verilen

bilgiler, ımıhteıııeleıı son kitabın eksik olduğu bir nüshaya dayanmaktadır. Bkz. Yaşar Karayalçın- Alunet Mumcu, Tiirk Hukuk Bibliyogmfyası, Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku

Enstitüsü, 1972, s. 56. Buradaki eksik bilginin sonraki bazı kaynaklarda tekrarlandığı anlaşılmaktadır. Hulusi Yavuz, şerhin ikinci kısmının üç kitabı kapsaclığını belirtmektedir. Bkz.

"Abdüssettar Efendi, Kırıııılı", s. 304, Osman Öztürk ise, şerhin kapsadığı maddeleri doğru

olarak ilk 700 madde olarak vermekte (s. 115) ancak dipnotta eserin sayfa sayısını 255 olarak vermektedir ki bilıliyografyada görüleceği üzere kavfıid ve ilk dört kitabı içeren şerh, :ı ll

sayfadan müteşekkildir. Üztürk, kitabının başka bir yerinele (s. 31 l kavfıid şerh i ilc ilk dün

kitabın şerhlerini ayrı kitaplar olarak vererek ikincinin 700 maddeyi içcrdiğini söylemektedir. Oysa kavfıicl ve sonraki ciizün tamamı 700 maddeyi içermektedir. Özege, şerhin içindeki kitaplardan bahsetmeksizin eserin baskı bilgilerini ve sayfa sayısını doğru olarak tespit

etmektedir. Bkz. Özege, c. lll, s. 1042.

42 lliyografisi için bkz. Ferhat Kooa, "Mesud Efendi", DiA. c. XXIX. Ankara, 2004, s. 344-345. Kitabın baskıları ve bu konudaki problemler için bibliyografya bölümüne bakınız.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 250 (1, 2)

Türkçeıle Mecelle ütcratürü 685

gilerinden önce, kitabın hangi kaynaklardan istifadeyle hazırlandığı belirtilmiştir. işaret ettiği fıkıh metinleri aracılığıyla ilave bilgi ya da karşılaştırma imkanı vermesi yönüyle bir tür şerh olarak görülmesi mümkündür. Ayrıca Mecelle Cemiyeti'nin incelemesinden geçmiş olması da kitaba özel bir kıyınet katmaktadır. Kısa süre içinde eserin üç baskısı yapılmıştır.

Aynı ismin Arapça tamlama olarak kullanıldığı Ömer Hilmi'nin Mir'atii'lMecelle'sinin,43 aşağıda işaret edeceğimiz üzere Ali Haydar'ın eseri olan Mirkatil'l-Mecelle'den önce i\!Jedrese-i Hukukmecmuasının tefrikası olarak yayımlandığı anlaşılmaktadır. Ancak Mirkdtii'l-Mecelletefrikalarından 14. kitabın başında, dergi yönetimince kaleme alındığı anlaşılan bir açıklamada, bazı dava vekillerinin yazdıkları mektuplarda "Mir'atii'l-J\Ifecelle'nin köşe-i n isyandan çıkarılmasını ve hususen (kendi tabirlerincel avukatlara kesretle lazım olan babisIere az zaman içinde gelinınesini" tavsiye ettikleri aktarılıyor. Derginin notundan eserin kavaid-i külliye kısmının tefrika olarak yayımianmış olduğu ve sonraki kısırnlara ait bir miktar hazırlığın da devam ettiği anlaşılıyor. Bu notlarda

Mir'atii'l-Mecelle'nin yazarına ait herhangi bir isim atlı bulunmuyor.

Amasya Bidayet Mahkemesi zabıt katiplerinden Serkiz Orpilyan, Miftalııı'lMecelle (1299h./ 1298r.) ismiyle, Mecelle için alfabetik olarak kelime düzeyinde

bir indeks hazırlamıştır. Aranan meseleyi içeren maddeyi bulmak için konuyla

ilgili herhangi bir kelimeden bakıldığında, kelimenin kısa izahı ya da ilgili hüküm ve o meselenin yer aldığı madde numarasına ulaşılmaktadır.

Yine eski bir müftü olan Süleyman Hasbl'nin, Tafsflli Tavzflzi'l-Kavaidi'lFıklıiyye ve'l-Usılliyye fi Evveli'l-Mecelleti'l-Alıkami'l-Adliyye isimli eseri de ilk

yıllarda yazılmış Türkçe bir kavaid şer hi dir (1299h./ 1297r).44

Mecelle'nin bütününü kapsayan en meşhur ve geniş şerh, yargıdaki üst düzey görevleri yanında Mekteb-i Hukuk ve Mekteb-i Mülkiye-i Şahane'de lvlecelle ınuallimliği de yapan Hoca Emin Efendizade Küçük Ali Haydar Efendi tarafından kaleme alınmıştır. 45 Önce uygulayıcılar ve bilhassa dava vekilieri için

daha çok onların ihtiyacı olan konulara dair kitapları şerheden Ali Haydar,

bunların bir kısmını Medrese-i Hukuk mecmuasında tefrika olarak Mirkatii'l4:1 Mir"dıii'l-Mecelle. Medresc-i Hukuk 5. kısım, istanbul: Matbaa-i Mektelı-i Sanayi-i Şfılıfıııc,

12~lll. Üzcge. c. lll, s. I 165. Refik Gür'ün Ömer Hilmi Efendi'ye nisbet ettiği {1-lııkıık 1rırilıi

ue Tefekkiirii Brıkınwulwı Mecelle, s. 101) Şerlw'l-Mecelle {İstanbul: Mekteb-i Sanayii-i Ncfısc Matbaası, 129!l) bu kitap olsa gerektir.

44 Kitap Türkçe olmakla birlikte. başlık ve yazarın telif tarihini verdiği sondaki paragraf ile baskı yeri ve tarihine ilişkin bilgiler Arapça verilmiştir. Kapakta, yazarın Ayntab Kaymakamlığı'ndan emekli salıık Pravişte müftüsü olduğu belirtilmiştir. Öztürk, yazarın şer' iye malıkcınesi hakiınierinden olduğunu ve kaviiid-i külliyenin kaynaklarını ayet ve hadisiere istinaden gösterdiğini belirtir. Bkz. ( Jsmruılt Hukuk Tarilıitıcle Mecelle, s. 115.

45 Yazar sunuşta kltabının. Mece/le'niıi bütün maddelerini kapsayan ve Fetvabiine-i Ali'de çeşitli ulema tarafından tetkik oluııımış tek şerh olduğunu söylüyor. Bkz. Diirerii'l-Hiikkdm

Şer/w Mecelleıi'l-Ahktinı, 13:10, c. I, s. 9.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 251 (1, 1)

686 TALI D, 3(5), 2005, S. Enlem

Mecelle (1298-1299) 41; adıyla, bazılarını da Diireril'l-Hiikkdm Şer/w Mecelleti'lAldm (1298) başlığıyla miistakil cüzler halinde yayınlamıştır. Hukuk Mektebi'ncle Mecelle muallimliği yapınaya başlamasıyla birlikte, bu şerhleri ders notu olarak düzenlemiş ve gözden geçirilen kitaplar Dürerii'l-Hükkdm Şer/w J\lfecelleti'l-Ahkdm (1310-1316) adıyla 16 cüz halinde küçük boy olarak peyderpey

yayımlanmıştır. Bu cüzlerin bir kısmının ikinci baskısı da yapılmıştır. Son olarak eser, dört büyük cilthalinde bütün olarak 1330 yılında basılınıştırY Genellikle islam hukuku araştırmacılarının kullandığı nüsha, Arapça'ya da çevrilmiş

olan bu baskıclır.

Ali Haydar Efendi, Mecelle maddelerinde ifade edilen hükümleri şerh etmekle kalmamış, bu meselelere kaynaklık eden fıkıh kitaplarına, fetva mecmualarına ve risalelere atıflar yapmış, J\lfecelle'de ele alınmayan kimi meseleleri ele

kitabına almıştır. Müellif uygulamaya da işaret ederek zaman zaman !VIecelle'ye tenkitler getirmiştir. Meselelerle ilgili olarak fıkıh kitaplarında yer alan

hükümleri aktarmış, ihtilaf halinele farklı görüşlere ve !Vfecelle'nin tercihine

işaret etmiş, nacliren Hanefi dışındaki mezhep fukahasının görüşlerini de zikretmiştir. Fıkıh kitaplarında bulunmayan hükümler için mevcut fetvalara işaret etmiş, fetva kitaplarında da bulunmayan kimi hususlar hakkında kendi görüşünü ortaya koymaktan çekinmemiştir. Maddelerin anlaşılınası için günün

şartlarına uygun örneklere ele yer veren müellif, maddelerin daha iyi anlaşılınasına ve bir bütünlük içinde yorumlanmasına katkı sağlamak üzere maddeler arasındaki bağlantılma önemle işaret etmiştir. İlk 100 maddeden oluşan ka-

'lfi Tefrika edildikten sııııra, tek ci lt halinde bir araya getirilen eserin saytiınuıııarası buluıııııayan ınukaddiıncsinde yazar, Mecelle'nin öneminden ve kıymetinden bahsettikten sonra

ı'vlecel!e'yi hakkıyla anlamak için Arapça ve fıklı<ı gcrei!;i gibi aşiııa olmak gerektiğini belirtir.

Kendisinin ıııcıııuriyetten kalan vakitlerde fıkıh kitaplarıyla meŞgul olduğuıııı ve bu esnada Kitabii's-Sıılh'a dair yazdığı bir risaleyi giircn viikeladan ve Mekteb-i Hııkıık ınualliııılcriııden lıir zatııı kendisini lıiitiin kitapları şerhetmek üzere teşvik ettiğini ve kendisinin de

lıiiylcce Mecelle'yi şerh e v,iriştiğini anlatır. Mecelle şerhine 1 ı. kitap olan Vekalct'tcn lıa~laımısıııı ise ~iiyle gerckçelcndirir: "( ... ) ınuhiikeıııatta en çok lazını ve kcsirıı'l-vukfı' Vekalcı

ve ıııfılıa'di idiiğiindeıı oradan ibtidaya ıııiilıaderet ettim." Yazar. ıııukaddiıııcnin soıııııula,

wkip ettiği ııstıllc ilv,il_i olarak, kitabına aldığı lıiitiiıı v,iirii~leri en az iki ıııııtelıer fıkıh kitalııııda lıizzaı giirıııeyi prensip edindiğini vurgulayarak başvıınlıığıı fıkıh ve fetva kitapların m lı ir listesini verir.

47 Mecelle şerhleri içinde en kapsamlı ve en giivenilir şerh olarak kabııledilen Oiirerii'l-1/iikkrim'ııı Medrese-i l/ukukdergisinde tcfrikasıııdaıı itibaren farklı tarihlerde, farklı ci ltierinin

yayıınianmış olması, Inı kiıahııı gelişim seyrini takip etmeyi zorlaştıracak kadar karmaşıktır. Kiitiiphaııelercle bulunan ııüshalar, genellikle farklı baskı ve serilere ait mu lı telif dizleri ihtiva etmektedir. Bu konuda tikir edinebilmek için Özcge'cleki ilgili kısma lıakıııak kfıtidir (Özcgc, c. ı. s. :1 ıo-:ı ll). Bu şer lı i konu edinen DİA maddesi. kitabın kiitiiplıanelerdc ve

kataloglarda yer alan f<ırklı nüshalarıyla ilgili yeterli bilgi ihtiva etmeınektedir. Bu sebeple;

J\li 1-laydar'ııı bu miilıiııı ~erlıinc ait lnısıın seriiveni ınlistakil bir araştırınaya konu teşkil

edecek kadar gen i~ görünmektedir. Bu sebeple, biz de bu kitap la ilgili lıibliyogratik bilv,ilcri

başka lı ir yazıda ele almak iizere, aşağıdaki bilıliyografyada, diirt ciltlik son baskıya ilişkin

lıilıliyogratik klinyeleri vermekle yetineceğiz.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 251 (1, 2)

Türkçcdc ı'vlecelle Li teratürü 687

vaid-i külliye şerhi, daha sonraki pek çok şerh çalışmasına ilham kaynağı olmuş, zaman zaman kitabın bütününün ihtiva ettiği kıymetli katkıyı gölgelemiştir. içerdiği konuların zenginliği ve klasik fıkıh kaynaklarıyla olan bağlantısı sebebiyle bir fıkıh ansiklopedisi mahiyetindeki eser, hak ettiği ölçüde bir ilgiyle kullanılmamıştır. H

J'v!ecelle'nin tamamını kapsamamakla birlikte, Atıf Bey'in4!

1 şerhi de meşhurclur. Uzun süre Meclis-i Tetkikat-ı Şeriyye azalığı ve Mekteb-i Mülkiye'de

klecelleve Kanun-ı Arazi muallimliği yapan Kuyucaklızade Mehmet AtıfBey tarafından ders takriri olarak Kitabü'ş-Şirket'in bir kısmına kadar olan maddeler

şerhedilıniş, müellifin vefatı üzerine Şirket kitabının son kısmı talebesi Bekir

Sami Efendi tarafından tamamlanmıştır.50 İlki 1305 h. yılında olmak üzere farklı baskıları mevcuttur.sı

Mecelle üzerine yapılan yardımcı çalışmalardan birisi, Mecelle maddelerinin yine Mecelle maddeleriyle açıklanmasını hedeflemiştir. Belediye müdürü

olan Mehmed Ali Bey tarafından hazırlanan Rehber-i Talibfn-i Mecelle (1305)52

küçük cep kitabı boyutundadır. 1\1/ecelle metni üzerinde, Mecelle'de açıklaması

bulunan fıkhl terim ve konulara atıf maksadıyla ilgili maddelerin numaraları

parantez içinde verilmiş, böylece fı!Iecelle maddelerinde geçen terimierin yine

ilgili Mecelle maddelerindeki açıklamaları gösterilmiştir. :ı Kitabın pembe ze4U Kitabın Iıazırlanış süreci ve iizellikleri ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. Alunet Akgiindüz,

"Diirerü'l-Hükktiııı", Dİ!t, c. X. istanbul, 1994, s. 2fl-29. Yazar, ı'vfecelle'de yer alınayan bazı

konularla ilgili olarak Ali Haydar'ın yazdığı bir kısım bilgilerin sonraki baskılarda çıkarıldığını belirtmektedir. Bu ve diğer sebeplerle, metnin değişik basımları arasındaki farkların

dikkatle takip edilmesi, Ali Haydar'ın Mecelle mesaisine katkılarınııı boyutunu daha iyi gösterecektir.

4!1 Atıf ll ey' in hayatılıakkında bkz. !·!asan Giileç. "Atıf Me lı med Bey", DİA. c. IV, istanbul, 1~191,

s. (i 1. Atıf Bey Mekteb-i Mülkiye'de Mecelle ve Kanun-ı Arazi ımıallimliği yapmıştır. Kitabııı

kapağında bulunan bu bilgi, adıgeçen ansiklopedi maddesinde bulunmamaktadır.

50 Atıf Efendi'nin oğlu Kemal 1\tıf. Şirket kitabıııııı baş tarafıııa koyduğu bir n orta, Bekir Sami

Efendi tarafından sonraki kitapların da zeyl olarak hocasının üslubunda şerh edildiğini ve

yayıınlanacağıııı belirtmekte ise de, bu kitapların yayımiantlığına dair bir bilgiye sahip değiliz.

51 Bibliyograt)'alarda (Özege, c. lll, s. 1043) ve ilgili JJİilıııaddelerinde (Giileç. "Atıf i'v!elımed

Bey", s. Gl ve Aydın." Mecelle-i 1\lıkfıın-ı Adliyye", s. 235) ilk baskı için 131 1 tarihi verilmektedir. Ancak. Inı bilgiden farklı olarak İSAM Kütüphanesi'nde bulunan taşbaskı ders notlarınııı ilki l305lı. tarihini taşımaktadır. Bu baskıların detayı için bilıliyografya kısmına lıakıııız.

52 Kitabııı isınindeki ''Tiililıin" kelimesi 7eziikir n eş rinde "Tiilibfın" şeklinde farsça çoğul olarak yer almaktadır. Cevdet Pa~;ı'nııı Rehberyazarına gönderdiği tezkere için bkz. Tezrikir, c.

IV. s. 27:i. Kitabın baş tarafıııdaki nuınarasız ve pembe zemin li sayfalarda lO tane takriz ve

kitalıııı tlhristi vardır.

5:~ Açıklaması için atıf numarası verilen kelime, cümle içindeki normal yerinde paranteze

alınmış ve yanına o terimin açıklandığı/ele alındığı maddellerin numarası yerleştirilmi~­

tir. Ayrıca çift tırnak içine alman ve muğlak olduğu düşünülen kimi kelime ve ifadeler. kitalıııı sonuna ınüellif tarafıııdan konulan bir lügatçede kısaca açıklanmıştır. Mecelle'de

maddelerin açıklaması sadedinde yer verilen örneklerin. maddelerin kendisinden ay- -<>

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 252 (1, 1)

688 TALI D, 3(5), 2005, S. Erdem

mine basılmış 573-624. sayfaları arası, metinde çift tırnak içinde işaretlenen

kelimelerin kısa sözlük anlamlarının açıklamalarına ayrılmıştır. Kitabın m uhatap kitlesi, yazarı tarafından genel olarak aslıab-ı mesalih ve hususen "rüesa-yı

mehakim ve nüwaba ve başkaca vükela-yı deavYye suhulet-bahş olacak( ... )"

denilerek tanımlanmıştır.

Kale-i Sultaniyeli Türkzade Hafız Mehmed Ziya e d din tarafından kaleme alınan şerh (1312) Mecelle'nin bütün maddelerini içeren muhtasar bir çalışmadır.

Mecelle'nin farklı maddeleri arasındaki ilişkilere zaman zaman atıf vardır. Ancak maddelerin açıklaması çok kısadır. Dürerü'l-Hükkam'da olduğu gibi teorik

açıklamalar ve fıkıh kaynaklarına atıflara pek rastlanmaz. Müellifin mukaddimedeki ifadelerinden de anlaşıldığı kadarıyla daha ziyade umumun kullanımı

için hazırlanmıştır.

Mecelle'nin bütününü kapsayan şerhlerden birisi de Mekteb-i Hukuk mezunlarından s ab ık Musul valisi Hacı Reşid Paşa'nın Ruhu'i-Mecelle (1326-1328)

isimli hacimli çalışmasıdır. Toplam sekiz ciltten oluşan şerhin baş tarafında müellif tarafından fıkıh tarihi ve usulüne ilişkin 60 sayfalık muhtasar bir medhal kaleme alınmıştır ki bu, mevcut şerhler içinde ilk ve önemli bir hususiyettir. Bu

medhalin "ilm-i fıklun tarihine dair" olan ilk bölümünde fıkıh tarihine ilişkin

herhangi bir tasnif bulunmamakla birlikte mezhebler ve tabakat -ı fukaha, tabakat-ı mesai! gibi konulara dair muhtasar bilgilere yer verilmiştir. 54 Yine ilk defa

Mecelle'nin hazırlanış süreci, amacı ve önemi gibi konulara doğrudan temas etmesi itibariyle bu giriş dikkat çekicidir. Diğer şerhlerde Kitabın bir parçası olarak baş tarafta ikti b as edilen Mazbata, bu mukaddimenin sistematiği içinde Mecelle' nin hazırlık süreci ve içeriği ile ilgili bilgi vermek amacıyla iktihas edilmiştir (c. I, s. ı 7-26). Keza, Mecelle'yi "Bir cemiyet-i ilmiye marifetiyle tertib olunan"

iki "fıkıh kitabı"ndan birisi olarak tanımlayıp, aynı türç!eki ikinci kitap olan Fetava-yı Alemgfriyye hakkında bilgi vermesi de önemlidir (s. 29). Medhalin ikinci

kısmında, Mecelle hükümlerinin anlaşılmasında katkısı olacağı düşüncesiyle

ı,ısul-i fıkhın belli başlı konuları muhtasar olarak anlatılmıştır (s. 30-60).55

rıştırılabilınesi için bu ikisinin arasına küçük yıldız işareti konmuştur. Ayrıca, bazı maddelerin aslı veya fer'i köşeli parantez içindeverilen madde numaraları ile ve çoğu kere "bakıııız" yönlendirmesiyle gösterilmiştir. Böylece umumi bir kaideniıı uygulaması durumunda bulunan fer'i, maddeler ya da fer'i bir maddenin bağlı btılunduğu prensibi ilıtiva eden

asıl kaidelere dikkat çekilm iştir. Bu metod özellikle ilk 100 kaidede yoğun olarak kullanılmıştır. Bazı maddelerin şcrhi için okuyucu, parantez içi ifadelerle Abdüssettar Efendi'nin

şerhine yönlendirilıniştir. Nitekim yazar, mukaddimede Abdüssettar Efendi'nin Teşri/i

isimli şerhinin ehemmiyctine işaret ettikten sonra, Mecelle'deki iç atıfların önemli bir ihtiyaç olduğunu ve kendisinin de bu ihtiyacı karşılamak üzere böyle bir kitap hazırladığını

vurgular.

54 Hacı Reşid Paş;ı, Ru/w"l-Mecelle, c. I, s. 5- ı 7.

55 Burada usule ilişkin verilen bilgiler, Öztürk'ün kitabının ilgili kısımnda sıkça kullanılan kaynaklar arasındadır. Bkz. Osmanlı Hukuk Tariizinde Mecelle, s. 2-5.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 252 (1, 2)

Türkçcdc M eecilc Li teratürü 689

Mecelle'nin bütününü konu alan şerhler yanında, yukarıda bahsi geçtiği

üzere, sadece kavfıid-i külliye kısmını şerheden çalışmalar da vardır. Bunların

bir kısmı ders takrirlerine dayanmakta, bir kısmı ise Hukuk Mektebi mezunlarının öğrencilikleri sırasında tuttukları notlardan hareketle oluşturulmaktadır.

Kavfıid-i külliyeye ilişkin şerhlerde, bu kaidelerin fer'! ya da daha genel asılları

konusuna ayrı biı: önem atfedilmekte, maddeler arası ilişkilere atıflar yapılmaktadır. Gelibolulu dava vekili Mehıned Rifat Bey'in Tevafukat-ı Kavaid-i

Külliyye (1313) isimli eseri, bu anlamda fer'i kaideleri killll kaidelere bağlı olarak ele alan bir örnektir. !lG

Haınidabad Sancağı Bidayet Mahkemesi ınüddei umumi muavini Ali Ulvi,

Hukuk Mektebindeki öğrencilik yıllarında kendisi için hazırladığı ınüsveddeden hareketle (s. 3-4) ilk yüz maddeyi içeren Tellıfs-i Kavaid-i Külliyye ve Jstzlalıat-z Fzklıiyye (1317) isimli muhtasar kavfıid şerhini küçük boy bir el kitabı olarak yayınlamıştır.

Darülfünun Hukuk Şubesi Jvlecelle ınuallimlerinden Cevdet Bey'in yine ilk

100 külll kaideyi ihtiva eden takrirleri Mecelle Şer/ı i Kısm-ı Evvel: Kavaid-i Kiilliyye (1327) başlığıyla yayımlanmıştır. Mecelle üzerine yapılmış çalışınalarda ve

ilgili kataloglarda kaydı bulunınayan57 şerbin ınukaddiınesinde Mecelle'deki

h üküınierin Hanefi mezhebine ait olduğu vurgulanarak bunlar içinde zamanın

ihtiyaçlarına en uygun olanların seçtidiğine işaret edilmiştir.

Yine bir Hukuk Mektebi mezunu olan Sivas Mebusu Silistreli Ahmed Şükrü,

Mekteb-i Hukukta iken Mecelle ınualliıninden not ettiği bilgilerle fıkıh kitaplanndan aldığı bilgileri kısaca yansıttığı Tevşfh-i Kavaid-i Fzkhiyye (1327) adlı kavfıid (1-100. maddeler) şerhinin, havasdan ziyade mübtediler için yararlı olacağını kitabın sunuşunda belirtmektedir.

Mansurizade Mehmed Said, Tatbfkat-z Mecelle (1328)'de, Kitabül-Büyı1'un

ıstılabatı içeren ınukaddiıne kısmından sonraki maddeleri (md. 167-403). bağlantılı oldukları külll kaidelerin baş tarafta büyük harflerle verildiği farklı bölüınlerde, aradaki irtibatları gösteren örneklerle açıklaınaktadır. Bu açıdan eser,

Mecelle içinde maddeler arası bir şerh olarak yoruınlanabilir. Mansurizade'nin

Darülfünun'daki derslerine ait takrirlerden oluşan eserin sonunda (s. 150), Mecelle'nin diğer kitaplarının da aynı usulle neşredileceği belirtilınektedir. 58

!vlecelle'nin baş tarafında bulunan kaidelerden bir kısmı, çeşitli kitap ve makalelerde tek ya da grup olarak ele alınıp yeniden değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu tür yazılarda sözkonusu kaidelerin pür hukuki şerhlerinden ziyade,

S li Bkz. Öztürk, s. 115.

57 Kütüphanesinde bulunan bu eserden haberdar ederek yararlanınama imkan veren sayın

!smail Kara'ya teşekkür ederiııı.

5B Tiirk Hukuk Bilı/iyogmjj,ast'ııda (s. 63) Kitabü'l-İcareye ait kısmın Ceride-i Adiiye'de

yayımlandığı lıclirtilıniştir: lvlansurizadc Said, "Tatbikat-ı Mecelle'nin Kitfılıü'l-İcfırçye Ait

Olan Kısmı", Cerirle-i lldliye, 1:126, sene 2, sy. 27, s. 1247-1255.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 253 (1, 1)

690 TALİD, 3(5), 2005, S. Erdem

daha geniş bir değerlendirme yaklaşımımn bulunduğu belirtilmelidir. Ayrıca

Mecelle'de yer alan bazı konular ya da belli maddeler üzerine yapılmış dar kapsamlı bazı çalışmalar bulunmaktadır ki bunların örneklerine ileriki sayfalarda

işaret edilecektir.

II. Mecelle İncelemeleri

"Bizde Tanzimattan sonra başlıyan kanunlaştımıa hareketlerinin şüphesiz ki

en büyük eseri Mecelle'dir. Bununla beraber, bu muazzam hukuki eser hakkında şimdiye kadar etraflı bir tetkik neşredilmiş değildir." 59

Mecelle'nin, Tanzimat'tan sonraki kanuniaştırma faaliyetleri içinde en

önemli eser olmasına karşın etraflı bir retkikinin yapılmamış olması hususunda

Hıfzı Veldet60 ve Barkan'ın bir kanaatten çok bir gerçeği yansıtan tespitleri halen

geçerliliğini koruyor. Hazırlanışından itibaren pek çok tartışmaya neden olmuş,

pek çok eleştiriye maruz kalmış ve aynı zamanda önemi ve kıymeti konusunda

olağanüstü takdir görmüş olan Mecelle üzerinde Türkçe'de gerek tarihi, gerekse

muhtevası itibariyle tatminkar çalışınaların yapılamamış olmasının, bu modern form! u kanun metninin meriyetten kaldırılmış olmasıyla önemli ölçüde irtibatlı olduğu düşünülebilir. Nitekim 1926'dan itibaren uzunca bir süre Mecelle,

Türk hukuk tarihi araştırmalarında dikkatlerden uzak kalmıştır.

Mecelle ile ilgili telifatın şerh, fihrist vb. gibi örneklerine ilk bölümde işaret

edilmişti. Bu kısımda, yürürlüğe girmesinden itibaren Türkçe'de lV!ecelle hakkında farklı mülahazalarla ortaya çıkan yorum, eleştiri ya da akademik inceleme türü literatürün belirgin unsurları üzerinde kronolojik sırayı gözeten genel

bazı değerlendirmeler yapılacaktır.

Tanzimat sonrası kanuniaştırma faaliyetlerine dönük genel tartışına ortamında Mecelle'nin husus! bir yerinin olduğu muhakkaktır. Bu sebeple Mecelle

gibi fıkha dayalı bir kanuniaştırma örneğinin tarihi ve siyasi gerekçeleri hakkında, dönemin tarihine ilişkin genel nitelikli kitaplar, güncel tartışmaları içeren süreli yayınlar ve hatıratlar yanında genel olarak kanuniaştırma hareketlerini değerlendiren yazı ve eserlerde dağınık da olsa ınaluınat bulmak mümkündür.rıı

5~l Ömer Lütt113arkan, "Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat, Dr. HıfLı Veldet.- Tanzimatm

yüzüncü yıl dönümü münasebetile neşredilen kitaptan alınmış ayrı baskı. Maarif matlıa·

ası, İstanbul, 1940, sahifc 71 (139-209). Fiyatı 25 kuruş." [Kitap Dej'\erlendirmesil. iswubırl

Üniı,ersiıesi Hukuk Fakiiilesi Mecmuası, 1~141, c. VII, sy. 2-:l, s. 713.

GO HıfzıVeldet [Vclidedcoj'\lul. "Kanunlaştınna Hareketleri ve·nııızimat", TrınzimrıLI, Istanbul:

Maarif Matbaası, 1940, s. ı H7.

G ı Tanzimat dönemiyle ilgili literatür hayli geniş olmakla birlikte, bunlar içinde Mecelle konusunda tatmin edici boyutta doğrudan bilgi içeren kaynak sayısı çok sınırlıdır. Tanzimat'a

ilişkin kaynakların geniş çerçev.eli bir ımıhtcva dej'\erlendirmesi ve yakın zamana kadar çıkmış olan yayuıları da içeren yararlı bir bibliyografya için bkz. Coşkun Çakır, "TürkAyclı- ...,

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 253 (1, 2)

Türkçcdc Mecelle Litcratürü 691

Ahmet Cevdet Paşa'nın kendi notlarını ihtiva eden Tezakiıfı2 ve Ma'rüzat'tatB Tanzimat'tan sonraki kanuniaştırma düşüncesinin seyri ve lvlecelle'nin

hazırlanınası sürecinde yaşanan siyası: tartışınalar ve Cevdet Paşa'nın Mecelle

kitaplarının hazırlığına olan şahsi katkısının boyutları birinci elden anlatılmış

ve bu tasvir, konunun sonraki çalışınalarda ele alınış biçimini büyük ölçüde şekillendirıniştir. 64

Mecelle ile ilgili ilk değerlendirmeler, Yeni Osmanlılar'ın Tanzimat eleştirileri arasında görülür. Hukukun diğer alanlarında da, Mecelle benzeri şer'! kaynaklı kanunlaştırınaların yapılabileceği ve yapılınası gerektiği düşüncesi, Naınık Kemal ve Ziya Paşa'nın hukuki konularla ilgili temel yaklaşımı olarak tezahür etınektedir.ı;s

1908'e kadar Mecelle ile ilgili telifatın daha çok şerh ve yardımcı çalışınalar

biçiminde ve kitap düzeyinde olduğu söylenebilir. Nüwab, Hukuk ve Mülkiye

ınekteblerinde okutulan Mecelle, daha çok eğitim ınüfredatının bir malzemesi

olarak telifata konu olmuştur. 1908 sonrasında ise Kanun-ı Esasi'nin yürürlüğe

konması ve Meclis yasamasına dayalı hukuk düzeninin işlerlik kazanmasından

itibaren, mevcut kanunların tadil ve ikmali ile ihtiyaç duyulan yeni hukuki düzenlemeler konusu en önemli tartışına alanı olarak tezahür etmiştir. Bu tartışınanın merkezinde, gerek ihtiva ettiği hüküınlerin dini ınetinlerle olan güçlü irnıııııı Tanzimat'la hntihanı: ·nmzimat ve Tanzimat Dönemi Siyasi Tarihi Üzeriııc Yapılan

Çalışmalar", Tiirkiye Araştırmo/rm Liıeratiir Dergisi, 2004, c. Il, sy. ı. s. 9-69. Tanzimat sonrası siireçte, Mecelle'nin de iineınli hir parçası olduğu lıukuk alanındaki gelişmelerin, Osmanlı modernleşme slirecindeki yerine ilişkin bazı değerlendirmeler şu kitaplarda bulunabilir: Niyazi 13erkes, Tiirkiye'rle Çağrlaşlaşnıa, Doğu-Batı Yayınları, istanlml, (19781. s. 215-

222: Alııııet Haındi Tanpıııar, /9tl11Cil Asır Tiirk Edebiyatı Tarihi, 7. baskı, istanbul: Çaglayan Kitabevi, 1988, s. 159-17!!. Bu çerçevede Osman Nuri Ergin'in Tiirkiye MaarifTari/ı i adlı hacimli eserine önemle işaret etmek gerekir. Ergin'in eseri, hukuk eğitimi ve kurumları

konusunda verdiği bilgiler yan mda, bizzat Mecelle Cemiyeri'ne ve klecel/e'nin yürürlükten

kaldmiışı konusuna ayrılmış biilümleriyle. zaman zaman taraflı degerlendirmelerle de olsa. Mecelle'nin 1930'lu yılların sonlarında farklı yönleriyle gündeme taşındığı ilk metinler

arasmda yer alır. !l'!ecelle ile ilgili kısımları için bibliyografyaya bakınız.

(i2 İlk defa 1 !lS:-l-l!lG7 yılları arasında neşredilen Teziikir-i Ceudet hakkında bkz. Tezrikir, c. ı. s.

ix-xx.

G:l ll k defa Tiirk Tarih E11ciimeui Mecmuası'nda (c. XlV-XV!, 1924-1925) neşredilen Ma'niziit'ııı

yeni har!lerle n eş ri ve muhtevasıhakkında bilgi için bkz. !l'fa'niziit, Yusuf Halaçoğlu (haz.).

istanbul: Çağrı Yayınları, 1980, s. xi-xv.

<i4 1-lıfzı Veldet, makalesinde Tiirk 7arilz Enciimeni Mecmuası'nda yayımlanan kısımlardan istifade etmiş, Mardin ise adıgeçen mecmuadaki kısımlar dışında Teziikir'in Cevdet Paşa evrakı içinde bulunan yazımı niishalarını yoğun olarak kullanmıştır.

(i5 Yeni Osmanlılar'ın Tanzimat sonrasında kanuniaştırmalar ve Mecelle ile ilgili değerlendirmeleri ve ilgili yazılara ait künyeler için bkz. ihsan Sungu, "Yeni Osmanlılar", Tanzimat I, istanlıul: Maarif Matbaası. 1940. s. 800-813. Yeni Osmanlılar'ın genel olarak hukuk ve islam

hukuku hakkındaki göriişleriııin. siyasi sonuçları bakımından bir incelemesi için bkz.

Miiıntaz'erTiirkiiııc. Siyasi İtleoloji Olarak İsliimcıiı&'ZJZ Doğuşu, istanbul: iletişim Yayınları,

1!1!14, s. 127-143.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 254 (1, 1)

692 TALiD, 3(5), 2005, S. Erdem

tibatı ve gerekse medeni hukuk alanında eksik bıraktığı konularla tamamlanmamış bir proje olması sebebiyle Mecelleyer alıyordu. Meşrutiyet' i müteakiben

yayımlanmaya başlayan pek çok gazete ve dergide, Mecelle'nin tadili ve eksik kısımların tekmili için takip edilmesi gereken yönteme ilişkin tartışmalar, kapsamlı bir ictihad tartışmasına dönüşmüştür. Buna bağlı olarak ortaya konan görüşlerin birçoğunda Mecelle'nin külll kaideleri, değişmesi gerekli görülen maddeleri, mezhep tercihleri vs. gibi konular dalaylı ya da doğrudan ele alınmıştır.ı;ı;

Halim Sabit, Ebü'l-ula gibi yazarlar, Mecelle Cemiyeti'nin 1908 sonrasında

yeniden oluşturulması taleplerinden hareketle kanuniaştırma sürecinde yer

alacak kimselerin nitelikleri ve kanuniaştırmanın süreçleri konusunda Sırat-ı

M üstakim'de yazılar yazmış; Celal Nuri, Mecelle'nin eski fıkhi hükümlere bağlılığından hareketle Tanzimat uygulamalarına olan eleştirilerini lvlecelle ve daha somut olarak Ahmet Ce\·det Paşa üzerinden yürütmeyi tercih etmiştir. Celal

Nuri, kavaid-i külliyeden bir kısmına çeşitli yazı ve kitaplarında müspet anlamda yer vermiş olmakla birlikte bu kavaidin günün gelişmelerine hizmet etmeyen geleneksel yorum biçiminden hoşnutsuzluğunu en sert biçimiyle ortaya

koymuş tur.

Yine bu dönemde Mecelle'nin çeşitli konulardaki hükümlerini inceleyen,

diğer hukuklada mukayese eden bazı yazılar Dariilfiiııwı Hukuk Fakültesi

Mecmuası'nda yayımlanmıştır. Özellikle "mal" kavramının tanımı gibi, Mecelle'de güncel iktisadi gelişmelere uygun olmadığı düşünülen düzenlemeler hakkında yazılanlar dikkat çekicidir. Seyyid Bey'in "Milk, Mal ve Bey'in Mahiyet-i

Hukukiyeleri" (1332) makalesi bunun güzel örneklerinden birisidir. Bu tür yayınlara, Cumhuriyet döneminde de özellikle 1940'lı yıllardan itibaren sıkça

rastlanmaktadır.

Mecelle'ye dönük eleştirilere cevap niteliğirideki yazılar arasında, Küçük

Hamdi'nin, Rusya sefaret baştercümanı Mandelstam'ın ıVlecelle eleştirisine cevaben Beyiiııii'l-Hak'ta yazdığı 9 sayı süren müdellel yazıları dikkate değerdir.

Aşağıda işaret edeceğimiz üzere, Mardin de Mandelstam'ın Mecelle eleştirilerine kitabında uzunca yer vererek kendi görüşlerini ortaya koymuştur.

Görüldüğü gibi 1908 sonrası dönemde Mecelle ile ilgili yazıların önemli bir

kısmı, pratik kaygılarla Mecelle'nin içerdiği hükümlerin eksikliği, yetersizliği ve

bu eksikliğin nasıl giderileceği meselesi üzerinedir. 1916'da fiilen başlatılan tadil çalışmaları ve bu çalışmalarla ilgili tercihler de, matbuatta akis bulmuştur.

Keza 1923 ve 1924 yıllarında oluşturulan tadil komisyonlarının çalışmaları da,

bu alanda farklı açılardan değerlendirme yazılarına yol açmıştır. Tadillere ilişGG 190!! sonrasındaki hukuki tartışınalar içinde Mecelle'nin yeri ve yol açtığı usul tartışmalarının etraflı bir incelemesi için bkz. Erdem, "Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukuk Düşüncesinde Fıkıh Usulü Kavramları ve Modern Yaklaşımlar," Giriş, Birinci ve ikinci Bölüm. Bu konu,

Mecelleüzerine yapılmış çalışınalarda ya hiç ele alınınaınış ya da çok sınırlı değerlendirmelere konu edilmiştir.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 254 (1, 2)

Türkçcdc Mecelle Litcratürü 693

kin yorumları içeren yazılar dışında tadil çalışmalarını yürüten komisyonların

çalışma prensipleri ve bu mesai sonunda elde edilen sonuçlara (kararlar, tadiller) ilişkin zabıtlar da Ceride-i Adiiye'de ya da Ddrülfünzm Hukuk Fakültesi

Mecmuası'nda zaman zaman yayımlarımıştır. Ayrıca İstanbul Barosu tarafından çıkarılan Mıılıdmdtdergisi de Mecelletadillerine ışık tutması amacıyla, uygulamadaki tecrübelerin bu süreçte tartışıldığı bir zemin olma rolünü üstlenmiş, konuyla ilgili toplantılar yapmış ve pek çok yazı neşretmiştir. 67 1916, 1923

ve 1924 tadil çalışmaları konusunda, resmi yayınlardaki zabıt vb. yayınlar dışında, 1940'lı yıllardan itibaren medeni hukuk tarihine ilişkin kimi yazılarda da

tadil çalışmalarına işaret edilmiştir. Velidedeoğlu'nun bu konuda verdiği bilgiler, genellikle, sonraki çalışmalarda tekrarlanmıştır. Tadillere ilişkin en geniş

bilgi, Osman Kaşıkçı'nın aşağıda işaret edilecek olan kitabının Mecelle tadillerine ayrılan son bölümünde (s. 307-384) bulunabilir. Son olarak 1999'da aile

hukuku alanındaki tadiller dolayısıyla ilgili komisyonların çalışmalarına ilişkin

bilgiler içeren bir yüksek lisans tezi68 de, bu konuda geniş bilgi veren kaynaklar

arasında zikredilmelidir.69

Tadil çalışmalarının fiilen başladığı dönemde Muallim Cevdet, Cevdet Paşa

üzerine verdiği bir konferansta "bizim kanun -ı medenimiz" dediği Mecelle vasıtasıyla Cevdet Paşa'nın "fıkh-ı İslam'ı resmen Türkçeleştirmiş olmak şerefini

haiz olduğu"nu belirterek, hukuk dilinin gelişiminde Mecelle'nin önemini vurgular.70 Benzer biçimde, sonraki bazı değerlendirmelerde, milli bir hukuk dili

67 Bütün sayılarını görme imkanı bulamadığııruz bu dergide yer alan konuyla ilgili yazıların

bir kısmı bibliyografyada gösterilmiştir. Görebildiğimiz kadarıyla, ilk defa Türk Hukuk Bi/Jliyografyası'nda (s. 59-67) işaret edilen bu dergideki ilgili yazılar, Hulusi Yavuz tarafından

kullanılmıştır. Bkz." Mecelle'nin Tedvini ve Cevdet Paşa'nııı Hizmetleri".

68 Abdullah Akdoğan, "Türkiye'de 1919-1926 Yılları Arasında Aile Hukuku Alanındaki KanunIaştırma Çalışmaları", Yüksek Lisans Tezi, Istanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü islam Hukuku Bilim Dalı, 1999, vi+ 134 s.

69 Ta dil koınisyonlarının çalışmalarıyla ilgili neşriyatın bir kısmı bibliyografyada gösterilmiş

olmakla birlikte, bu konudaki resmi kaynak ve belgeler için ayrıca Velidedeoğlu'nun Tiirk

Medeni Hukuku I: Umwni Esaslar (6. baskı, Istanbul: Istanbul Matbmıcılık, 1959 [İlk baskı:

194:"1)) isimli kitabı ile Türk Hukuk Bibliyografyası'na bakıla bilir.

70 "( ... ) Efendiler, adliyemize bir lisiin-ılwkuklve bir kitab-ı müstakil veren Cevdet Paşa'dır

diyebiliriz. 1285'ten beri biitiin mahkemelerimiz, hakiınlerimiz mes<lil-i hukukiyede aynı

kitaba bakarak dava hallediyorlar.(. .. ) Cevdet Paşa, jiklı-ı İsliinı'ı resmen Tiirkçele~·tirmiş olmak şerefini haiz olduğu gibi (. .. ) Paşa, Mecelle meselelerinin evveline 99 tane ana fikir (kavaid-i külliye) ilave eylemiş ve evvela btmların tedrisiyle diğer meselelerin bunlar sayesinde istihracıııı kolaylaştırmıştır. Yani Paşa, 20 senelik medrese tahsili sonunda güç hal ile erişilen bir gayeye, her mektepliyi, her mütetebbii çabucak eriştirecek, hem Türkçe eriştirecek

prensipleri fıkıh tedrisine zaııım etmekle düsturların hendesede gördüğü vazifeyi lmkuk

derslerine daha felsefi, daha cazib tatbik eylemiştir. Her şakird bu umumi esasat-ı hukukiyeyi belledikteıı sonra on altı kitabın her birinde geçen mesiiili pek iyi ihiita ve tahlil edebilmektedir. Paşa, bu çığır sayesinde Türk gençlerinin müfekkire-i hukukiyesini tanzim etmiştir." Tedristil Mecmuası, 13:13, s. 437-438. Görüldüğü üzere bu ifadelerde Mecelle bir kanun kitabından çok. yeni formda yazılmış bir fıkıh ders kitabı gibi telakki edilmektedir. Bu

husus Mecelle' nin, fıklıa dayalı bir kanun metni olarak dönemi için temsil ettiği yeni konuıntın zihinlerde meydana getirdiği karışıkiığın bariz bir ifadesi dir.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 255 (1, 1)

694 TALİD, 3(5), 2005, S. Erdem

oluşmasında ve başka hukuk sistemlerinden iktibas aşamasında ortaya çıkan

karşılık bulma arayışında Mecelle gibi bir metnin ınevcudiyeti, bir anlamda ıstılahlar ve dil bakımından bir hazırlık gibi görülınüştür.7 1

1926 yılında yürürlükten kaldırılmasından itibaren 1940'lı yıllara kadar 1\tlecelle üzerinde pek durulınaınıştır. 1939 yılında MaarifVekili Hasan Ali Yücel'in

girişimiyle Tanzimat'ın 100. yıldönümü için, Tanzimat' ı çeşitli yönlerden etraflıca ele alıp değerlendirecek ve "eski ısiahat teşebbüsleri ile Türkiye Cumhuriyeti'nin inkılap hamleleri" arasında mukayeseye imkan verecek bir kitap hazırlarunası gündeme getirilmiş ve sözkonusu hacimli çalışma 1940 yılında Tanzimat J adıyla yayımlanmıştır. Cumhuriyet döneminde, Osmanlı tarihinin son

dönemlerinin yeni bir yaklaşım içinde ele alınınaya başlamasının habercisi72

olan bu yayın, modernleşme tarihinin siyasi, fikri, hukuki ve tarihi yönleriyle ilgili etraflı ve kıymetli yazılar içermesi hasebiyle büyük önem taşımaktadır. Bu

71 Örnek olarak bkz. Abdurrahman Adil, "Hukuk-ı Medeniye Tarihinden: Mecelle mi Kod Napolyon ımı?", Hfuli.wit-ı Hukukiye, ikinci tertib, diz 13, istanbul: İkdam Mathaası, Kaıııııı-ı

Evvell339!1923, s. 182-1114.

72 Tarilı-i Ce11deı üzerine bir incelemenin yazarı olan Neumann, bu dönemi" Cevdet'in yeniden keşfedildiği yıllar" olarak tavsif ederek, Tanzimat I acil ı toplu eserin taribe yaklaşım

bakımından yeni bir başlangıç noktası teşkil ettiğini belirtir. Bu gelişmenin arka planıııı

Neumann şöyle açıklar: "Tiirkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllanııda Tanzimat'ın Osmanlı Imparatorluğu'nu dış güçlere bağımlı kıldığı ve ulusal birTürk devletinin gelişimini engellediği iddia ediliyordu. Ayrıca devletin dini meşruiyeti de hatalı bir hususiyet olarak algılanıyordu. !930'ların sonundaki uluslararası gelişmelerin baskısı altında ve özellikle Atatürk'ün ölümünden sonra otoriter Milli Şef döneminde hükümet, devletin laik karakterini

kabul etmeye hazır islfııııi çevreleri daha kapsamlı bir şekilde rejimle bütünleştirıneye çalışıyordu." Bkz. Christoplı Neumann, .Araç Tari/ı .Amaç Tanzimm: Thıilı-i Ce11det'in Siyasi

Anlamı, çev. Meltem Anııı, Istanbul: Taril1 Vakfı Yurt Yaymları, 2000, s. 9. Tanzimat incelemelerindeki sözkonusu yaklaşım farldığı hakkında Tanzimat I kitabı üzerine yazdığı değerleııdirıne yazısında Barkan da, bu yönde önemli tespit ve eleştirilerini açıklıkla dile getirmektedir. Bkz. Ömer Lütfi Barkan, "Tanzimat Terkikierinin Ortaya Koyduğu Bazı Mcselcler" (Taıızimatın yüzüncü yıldönümünde istanbul Üniversitesi tarafından hazırlanan

eserin birinci cildi münasebetiyle)", (Kitap Değerlendirmesi], İstarıbul Üni11eı:~itesi İktism

Fakiiiresi Mecmıwsı, 194 ı. c. Il, sy. 2, s. 288-329. Mardin, kitabında Barkan'ııı bu yazısınııı

Yeni Osmanlıların hukukla ilgili görüşlerinin ele alındığı "Tarihçi ve Ananeci Bir Hukuk Nizamı Taraftarhğı" başlıklı kısmını, aynı başlık altında iktibas etmiştir (s. 195-202). Kaşıkçı

(s. 395), Mardin'in iktibasııı sonunda verdiği kaynak bilp;isini tahkik etmeksizin, bu yazıyı

bibliyografyasında, zikredilen altbaşiıida Barkan'a nisbet etmiş ve Mardin'in yanlış olarak

verdiği künye bilgisini (Mardin, bu yazının yayımlandığı derginin sayısını 1 olarak göstermiştir) tekrar etmiştir.

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı olarak fakülte yayınları arasında ncşredilen

Bilmen'in Kanıus'una yazdığı takrizde Hüseyin Nail Kubalı, 1lınziınat ve Cumhuriyet dönemlerindeki fikriyönelişlereve Doğu-Batı etkileşimine dair etratlı bir muhasebe yapmaktadır. Bir anlamda, 1940'lı yıllarda islfım ve Osmanlı hukuku çalışmalarına yönelişin gerekçelerini ihtiva eden bu yazı, milli ve tarihi devamlılığın hukuki kültür açısından önemine

vurgu yapmaktadır. Bkz. Ümer Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı isliimi}ye ue Istıliilıiiı-ı Fıklıiyye

Kanııısıı, İstanbul: istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, c. I, 1~149, s. v-viii (istanbul: Bilmen Yayıııevi, 1985, c. VIII, s. 291-293].

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 255 (1, 2)

Türkçcdc ı'vlece/le Litcratürli 695

kitapta hukukun çeşitli alanlarını inceleyen pek çok yazı73 sonraki çalışmalara

önemli bir kaynak olmuştur.

Bunlar içinde Hıfzı Veldet'in küçük bir kitap hacmindeki "Kanunlaştırma

Hareketleri ve Tanzimat"74 isimli makalesi, kanuniaştırma faaliyetinin gerekçeleri ve örnekleri ü~erine verdiği çerçeve çizici bilgiler ve özellikle Mecelle ile

ilgili tespitleriyle, rr{"uhteva ve yaklaşım olarak sonraki pek çok çalışmada en

temel kaynaklardan birisi olarak sürekli kullanılrnıştır.75 Hıfzı Veldet, yazısında önce Mecelle'nin tarihçesine ilişkin Cevdet Paşa'nın Tarilı-i Osmani Encümeni Mecmuası'nda yayımlanan notlarından uzun alıntılar yapar (s. 187-189).

Yazarın, Mecelle'nin arka planı ve hazırlanış süreci ile ilgili olarak Ahmed Cevdet Paşa'nın doğrudan kendi ifadeleri ile Mazbata'yı kaynak olarak kullanması önemlidir.

Sistematik açısından Mecelle'nin bölümleri hakkında bilgi veren yazar, makalenin son kısmında "Mecelle' nin Karakteri" başlığı altında bazı hususlara işaret eder. Buna göre, ihtiva etmediği kısımlar dolayısıyla Mecelle tam bir medeni kanun hüviyeti taşımamaktadır. Mecellefıkha dayanmakta ve Hanefi mezhebini esas almaktadır. Yazara göre bu özellik; Mecelle'nin muğlak olmasını, dolayısıyla halk ve hatta hukukçular tarafından anlaşılınasını zorlaştırmaktadır.

ıVIecelle'nin başında yer alan umumi kaideler, gerçek anlamda umumi hükümler olmadığı gibi sistemli bir yapıya da sahip değildir. Hıfzı Veldet'e göre, bütün

noksanlıklarıyla beraber Mecelle, Osmanlı Devleti'nin o günkü durumuna göre

ileri bir aşamayı temsil eder. Zira İslam hukukunun bir kısmını müdewen hale getirmiş, "ahkam-ı fıkhiyeyi tedvin ederek bir kanun haline koymakla adeta

fıkhın muamelat kısmını şeklen olsun dinden ayırıp devletleştirmiş ve laikleştirmiş ve böylece bu sahalarda hakiki manasında laik kanunlar konulmasına

73 Bunlar arasında, Tanzimat Fermanı'nın tetkiki, din-devlet ilişkisi, amme hukuku, adiiye

teşkilatı, ceza hukuku, toprak hukuku ve Yeni Osmanlılar hareketi gibi konuları içeren yazılar lıukulda doğrudan ilgilidir. Bu kitaptan 50 yıl sonra, Tanziınat'ııı 150. yılı münaselıetiyle düzenlenen iki sempozyuın ve yine aynı vesileyle hazulanan başka bir derleme çalışınada Mecelle'yi konu alan müstakil bir tebliğ ve makale bulunmamaktadır. Bkz. 150. Yılznda Tanzimat, Hakkı Dursun Yıldız (haz.), Ankara: Türk Tarih Kuruımı Yayınları, 1992; Tanzimatm 150. Yıldöniimii Semtıozyiınlll Bildirileri (6-7 Kasım 1989), İzmir: Ege Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Yayınları, lol92; Tanzimall/ı 150. Yıldöniimii Uluslamrası Sempozyum

(31 Ekim-3 Kasım 1989), Ankara: Türk Tarih Kuruımı Yayınları, 1994.

74 Tanzimat I, s. 139-209.

75 Ömer Lütfi Barkan'ın bu yazı üzerine yazdığı değerlendirme, 1-lıfzı Veldet'in yazısının insaflı bir tenkidine ilave olarak Osmanlı hukukunun yapısı, işleyişi ve bu alanda yapılacak araştırınaların metodolojik problemlerine ilişkin önemli tespitler içermektedir. Bkz. "Kanunlaştırma hareketleri ve Tanzimat, Dr. Hıf...:ı Veldet (. .. )", s. 700-717. Barkan'ın XV 11e ).11IJnci

Asırlarda Osmanlı İmparatorlut!;rı'uda Zirai Ekonominin Hukuki 11e tvfali Esasları, Birinci

Cilt: Ktınwrlar (İstanbul, 1943lisiınli meşhur eserinin giriş kısımnda yaptığı değerlendirmeleri kısmen içeren bu eleştiri yazısı, Hıfzı Veldet'in yazısını kullananların dikkatinden

kaçmış gibidir. Barkan'ın bu eleştiri yazısından iktihaslar için bkz. Mardin, s. 202-205.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 256 (1, 1)

694 TALİD, 3(5), 2005, S. Erdem

oluşmasında ve başka hukuk sistemlerinden iktibas aşamasında ortaya çıkan

karşılık bulma arayışında Mecelle gibi bir metnin ınevcudiyeti, bir anlamda ıstılahlar ve dil bakımından bir hazırlık gibi görülmüştür. 71

1926 yılında yürürlükten kaldırılmasından itibaren 1940'lı yıllara kadar Mecelle üzerinde pek durulınamıştır. 1939 yılında MaarifVekili Hasan Ali Yücel'in

girişimiyle Tanzimat'ın 100. yıldönümü için, Tanzimat' ı çeşitli yönlerden etraflıca ele alıp değerlendirecek ve "eski ısiahat teşebbüsleri ile Türkiye Cumhuriyeti'nin inkılap hamleleri" arasında ınukayeseye imkan verecek bir kitap hazırlanınası gündeme getirilmiş ve sözkonusu haciınli çalışma 1940 yılında Tanzimat I adıyla yayımlanmıştır. Cumhuriyet döneminde, Osmanlı tarihinin son

dönemlerinin yeni bir yaklaşım içinde ele alınmaya başlamasının habercisF2

olan bu yayın, modernleşme tarihinin siyasi, fikri, hukuki ve tarihi yönleriyle ilgili etraflı ve kıymetli yazılar içermesi hasebiyle büyük önem taşımaktadır. Bu

7 ı Örnek olarak bkz. Abctumılıman Adil, "Hukuk-ı Med en iye Tarihinden: Mecelle mi Kod Napolyon ımı?", Hndisıit-ı Hukukiye, ikinci tertilı, cüz 13, Istanbul: İkdam Matbaası, Kamııı-ı

Evvel 1339/1923, s. 182- ı 1!4.

72 Tarih-i Ceudet üzerine bir incelemenin yazarı olan Neumanıı, bu dönemi "Cevdet' in yeniden keşfedildiği yıllar" olarak tavsif ederek, Tanzimat I acilı toplu eserin tarihe yaklaşım

bakımından yeni bir başlangıç noktası .teşkil ettiğini belirtir. Bu gelişmenin arka planını

Neumann şöyle açıklar: 'Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında Tanzimat'ın Osmanlı Imparatorluğu'nu dış güçlere bağımlı kıldığı ve ulusal birTürk devletinin gelişimini engellediği iddia ediliyordu. Ayrıca devletin dini meşruiyeti de hatalı bir lıususiyet olarak algılaıııyordu. 1930'larm sonundaki uluslararası gelişmelerin baskısı altmda ve özellikle Atatürk'ün ölümünden sonra otoriter Milli Şef döneminde hükümet, devletin laik karakterini

kabul etmeye hazır Islami çevreleri daha kapsamlı bir şekilde rejimle bütünleştirıneye çalışıyordu." Bkz. Clıristoph Neurnann, Araç Tarih Amaç Tanzimat: Tarilı-i Ceudet'in SiyrLI"i

Anlamı, çev. Meltem Anııı. istanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayıııları, 2000, s. 9. Tanzimat incelemelerincieki sözkonusu yaklaşım farldığı hakkmda Tanzimat I kitabı üzerine yazdığı değerlendirme yazısında Barkan da, bu yönde önemli tespit ve eleştirilerini açıklıkla dile getirmektedir. Bkz. Ömer Liitti Barkan, 'Tanzimat Terkikierinin Ortaya Koyduğu Bazı Mesel eler" (Tanzimatm yüzüncü yıldönümünde istanbul Üniversitesi tarafından hazırlanan

eserin birinci cildi münaselıetiyle)", [Kitap Değerlendirmesi[, İstmı/ml Üniuersitesi İktism

Fakültesi Mecmuası, 194 I. c. Il, sy. 2, s. 288-329. Mardin. kitabında Barkan'ın bu yazısınııı

Yeni Osmanlıların lıukukla ilgili görüşlerinin ele alındığı"Tarihçi ve Ananeci Bir Hukuk Nizamı Taraftarlığı" başlıklı kısmını, aynı başlık altında iktihas etmiştir (s. 195-202). Kaşıkçı

(s. 395), Mardin'in iktibasın sonunda verdiği kaynak bilgisini tahkik etmeksizin. bu yazıyı

bibliyografyasıııda, zikredilen altbaşiılda Barkan'a nisbet etmiş ve Mardin'in yanlış olarak

verdiği künye bilgisini (Mardin, bu yazının yayımlandığı d ergin in sayısını 1 olarak göstermiştir) tekrar etmiştir.

istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı olarak fakülte yayınları arasında ncşredileıı

Bilmen'in KamıL~'una yazdığı takrizele Hüseyin Nail Kubalı, Tanzimat ve Cumhuriyet dönemlerindeki tikri yönelişlereve Doğu-Batı etkileşimine dair etrat1ı bir muhasebe yapmaktadır. Bir anlamda, 1940'lı yıllarda Islam ve Osmanlı hukuku çalışmalarına yönelişin gerekçelerini ihtiva eden bu yazı, milli ve tarihi devamlılığın hukuki kültür açısından önemine

vurgu yapmaktadır. Bkz. Ümer Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı islrimiyye ue Lçtzlrilırit-ı Fıklıiyye

Kanıusu,lstanbul: istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, c. I, 1949, s. v-viii [İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985, c. Vlll, s. 291-2931.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 256 (1, 2)

Türkçcdc lvlecelle Li teratürü 695

kitapta hukukun çeşitli alanlarını inceleyen pek çok yazı 73 sonraki çalışmalara

önemli bir kaynak olmuştur.

Bunlar içinde Hıfzı Veldet'in küçük bir kitap hacmindeki "Kanunlaştırma

Hareketleri ve Tanzimat"74 isimli makalesi, kanuniaştırma faaliyetinin gerekçeleri ve örnekleri üzerine verdiği çerçeve çizici bilgiler ve özellikle Mecelle ile

ilgili tespitleriyle, muhteva ve yaklaşım olarak sonraki pek çok çalışmada en

temel kaynaklardan birisi olarak sürekli kullanılmıştır.75 Hıfzı Veldet, yazısında önce Mecelle'nin tarihçesine ilişkin Cevdet Paşa'nın Tarih-i Osnıanf Enciimeni Mecmuası'nda yayımlanan notlarından uzun alıntılar yapar (s. 187 -189).

Yazarın, Mecelle'nin arka planı ve hazırlanış süreci ile ilgili olarak Ahmed Cevdet Paşa'nın doğrudan kendi ifadeleri ile Mazbata'yı kaynak olarak kullanması önemlidir.

Sistematik açısından Mecelle'nin bölümleri hakkında bilgi veren yazar, makalenin son kısmında" Mecelle'nin Karakteri" başlığı altında bazı hususlara işaret eder. Buna göre, ihtiva etmediği kısımlar dolayısıyla Mecelle tam bir medeni kanun hüviyeti taşımamaktadır. Mecellefıkha dayanmakta ve Hanefi mezhebini esas almaktadır. Yazara göre bu özellik; Mecelle'nin muğlak olmasını, dolayısıyla halk ve hatta hukukçular tarafından anlaşılınasını zorlaştırmaktadır.

Mecelle'nin başında yer aları umumi kaideler, gerçek anlamda umumi hükümler olmadığı gibi sistemli bir yapıya da sahip değildir. Hıfzı Veldet' e göre, bütün

noksarılıklarıyla beraber Mecelle, Osmanlı Devleti'nin o günkü durumuna göre

ileri bir aşamayı temsil eder. Zira İslam hukukunun bir kısmını müdewen hale getirmiş, "ahkam-ı fıkhiyeyi tedvin ederek bir kanun haline koymakla adeta

fıkhın muamelat kısmını şeklen olsun dinden ayırıp devletleştirmiş ve laikleştirmiş ve böylece bu sahalarda hakiki manasında laik kanunlar konulmasına

73 Bunlar arasında, Tanzimat Fermanı'nın tetkiki, din-devlet ilişkisi, amme hukuku, adiiye

teşkilatı, ceza hukuku, toprak hukuku ve Yeni Osmanlılar hareketi gibi konuları içeren yazılar hukukla doğrudan ilgilidir. Bu kitaptan 50 yıl sonra, Tanzimat'ııı 150. yılı münaselıetiyle düzenlenen iki sempozyum ve yine aynı vesileyle hazulanan başka bir derleme çalışımı da ı'vlecelle'yi konu alan ınüstakil bir tebliğ ve makale bulunmamaktadır. Bkz. 150. Yılında Tanzinıaı, Hakkı Dursun Yıldız (haz.), Ankara: Türk Tarih Kuruımı Yayınları, 1992; Tanzimatlll 150. Yılrlöniimii Sempozyumu Bildirileri (6-7 Kasım 1989), !zmir: Ege Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1992; Tt:ınzimawı 150. Yıldöniinıii Uluslamrası Sempozyum

(31 Ekim-3 Kiısınz 1989), Ankara: TürkTarih Kuruımı Yayınları, 1994.

7 4 Tanzimat I, s. 139-209.

75 Ömer Lütfi Barkan'm bu yazı üzerine yazdığı değerlendirme, Hıfzı Veldet'in yazısının insaflı bir tcnkidine ilave olarak Osmanlı hukukunun yapısı, işleyişi ve bu alanda yapılacak araştırmaların metodolajik problemlerine ilişkin önemli tespitler içermektedir. Bkz. "Kanunlaştırına hareketleri ve Tanzimat, Dr. Hıfzı Veldet ( ... )",s. 700-717. Barkan'ın XV !le X\11/nci

Asırlarda Osmanlı İmparatorlu,fi;u'nda Zirai Ekonominin Hukuki 11e Mali E~asları. Birinci

Cilt: Kanwılar (İstanbul, 1943) isimli meşhur eserinin giriş kısmında yaptığı değerlendirmeleri kısmen içeren bu eleştiri yazısı, Hıfzı Vetder'in yazısını kullananların dikkatinden

kaçmış gibidir. Barkan'ın bu eleştiri yazısından iktihaslar için bkz. Mardin, s. 202-205.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 257 (1, 1)

696 TALİD, 3(5), 2005, S. Erdem

yol açmıştır" (s. 195). Sonraki lvlecelle incelemelerinde bu fıkirlerin büyük ölçüde tekrarlandığı görülmektedir.

Hıfzı Veldet'in yazısı, Mecelle ile ilgili şerh vb. literatüre işaret etmediği gibi,

Meşrutiyet dönemindeki tartışmalaravetadil çalışmalarına ilişkin herhangi bir

bilgi de vermemektedir. Buna karşılık yazar, daha sonra kaleme aldığı bir yazıda Türk Medeni Kanunu'nun hazırlık tarihini anlatırken 1916, 1923 ve 1924 tarihli tadil komisyonlarının çalışmaları ve sonuçları hakkında Cerfde-i Adiiye

nüshalarına atıfta etraflı bilgi verir.76 Türk Medenz Hukuku77 isimli kitabında da

"Türk Medeni Kanununun Hazırlanması ve Kabulü" başlığı altında (s. 68-79)

ta dil bilgilerine yer verir. Sonraki Mecelle incelemelerinde Velidedeoğlu'nun tadillere ilişkin olarak bu kitapta aktardığı bilgiler önemli ölçüde tekrarlanmıştır.

Tanzimat'abakış konusunda yeni yaklaşırnların habercisi olan Tanzimat I

adlı ortak kitabın yankılarının etkili olduğu bir ortamda Neumann'ın ifadesiyle "( ... )dinine bağlı ama tamamıyla ilerici bir devlet adamı olarak" keşfedilmeye başlanan 78 Ahmed Cevdet Paşa'nın vefatının 50. yıldönümü (1945) vesilesiyle bir yıl arayla yayımlanan iki kitaptan ikincisi Ebü'l-ulii Mardin'in Ahmed

Cevdet Paşa ve Mecelle'yi konu alan es~ridir.79 Cevdet Paşa'nın hayatı ve Mecelle'nin hazırlanış süreci ile ilgili kapsamlı bilgiler içeren bu eserde, Mecelle'nin

bütün kitaplarının hazırlanışına dair. tarih! malumat yanında her bir kitabın

mazbatası ve arz tezkirelerinin metinlerine ilk defa yer verilmiştir. Bu yönüyle,

kanuniaştırmaların yapıldığı dönemin fikri temayülleri hakkında önemli ipuçları sağlayan bu kıymetli eser, Tanzimat döneminin diğer hukuki gelişmeleri

76 Hıfzı Veldet IVelidedeoğluJ, "!sviçre Medeni Kanunu Karşısuıda Türk Medeni Kanunu", Medeni Kanunwı X\~ Yıldönümü İçin, İstanbul: istanbul Üniversitesi Yayınları, 1944, s. 33~l406 (Mecelle ile ilgili kısım: s. 346-363).

77 Bu kitapta Mecelle hakkında çok özet bilgiler verilmiştir (s. 64-67).

78 Neumann, Araç Tarih Amaç Tanzimat, s. 9.

79 Medeni Hukuk Cephesinden Alırnet Cevdet Paşa. (1822-1895) Öliinıünü1ı 50nci Yıldönümü

\lesi/esi/e, İstanbul: Istanbul Üniversitesi HukukFakültesi Yayını, 1946. M. Şakir Ülkütaşır'ın

kaleme aldığı ilk kitap, Türk Dil ve Hukuk Kurumlarıyle Ankara Halkevi tarafından yayımlanmıştır: Cefldet Paşa: Hayatı, Şalısiyeti, Eserleri (1822 1895), Ankara: Doğuş Matlıaası,

1945, 65 s. (Mecel/e'yi Cevdet Paşa'nuı eserleri arasında sayarak bir paragraflık bilgi verir s.

38-39).

1945'te Cevdet Paşa'nın vefatının 50. yılı nedeniyle Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel tarafindan Istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi dekanlığına gönderilen ve Cevdet Paşa'yı

çeşitli yönleriyle ele alan bir eclisyon kitap hazırlatılmasını talep eden yazı gereğince Mardin, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Profesörler meclisinin kararı üzerine Medeni

Hukuk Cephesinden Alımed Ceudet Paşa kitabını yazmıştır. Ayrıca Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanacak bir kitaba konulmak üzere aynı muhtevayı muhtasar olarak içeren

bir makale yazıııış, ancak sözkonusu kitap tasarısı gerçekieşmeyince aynı başlıklı bu makaleyi dört parça olarak 1947 yılında Istanbul Üniuersitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası'nın 13.

cildini oluşturan dörtsayıda (c. XIII, sy. ı. s.ll5-156; sy. 2, s. 561-597; sy. 3, s. 911-940; sy. 4,

s. 1399-1416) yayınlamıştır. Cevdet Paşa ile ilgili kitap hazırlıklarını konu alan resmi yazılar,

Mardin'in kitabının başında iktihas edilmiştir (s. 5-6).

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 257 (1, 2)

Türkçcdc ı'vfecelle Li teratürü 697

yanında özellikle Mecelle ve Ahmed Cevdet Paşa konusunda yapılan müteakip

çalışmalarda, ilk kez 1953 yılında yayımlanan Tezakiı)le birlikte en temel kaynaklardan birisi olarak kullanılmış olup halen aşılamamıştır. Toplam 367 sayfaIık eserin ilk 226 sayfasında, Ahmet Cevdet Paşa'nın hayatı ve Mecelle konusu

kronolojik olarak birlikte ele alınmış, müteakip sayfalarda Cevdet Paşa'nın diğer faaliyetleri incelenmiştir. Ayrıca eserde Mecelle Cemiyeri'nde bulunan zevata ilave olarak, Cevdet Paşa'nın hayat hikayesinde yeri olan ya da Mecelle ile

ilgili telifatta adı geçen pek çok kişinin kısa hal tercümelerine metinde ya da

dipnotlarda yer verilmiştir. Mecelle'nin kaynakları, kavelid-i külliyenin Türkçe

ve Arapça metinleri yanında yazar, lvlecelle ile ilgili yazılmış yerli ve yabancı bazı ansiklopedi maddeleri110 ile makalelerin81 önemli bulduğu kısımlarını iktibas

etmiştir. Mecelle ile ilgili kısmın sonunda, Mecelle'ye yapılan itirazlar içinde en

kapsamlı olan İstanbul Rus sefareti tercümanı Andre Mandelstam'ın eserinin

bir kritiğine yer verilmiştir (s. 213-226).82

Önemle belirtmek gerekir ki bu kitap esasen Cevdet Paşa'nın hayatına bağlı

bir muhtevaya sahip olduğu için, Mecelle etrafında oluşan şerh vb. literatüre ve

1908 sonrasında gündeme gelen tadil ve ikınal çalışmalarının seyri ve içeriğine

ilişkin bilgiler içermemektedir. Cevdet Paşa'nın hayatının anlatıldığı ilk bölümlerde Tezakiı)in yazma nüshaları ile Cevdet Paşa'nın kızı Fa tma Aliye'nin Ahmed

Cevdet Paşa ue Zamam (1332) isimli eseri yoğun olarak kullanılmıştır. Bunun

yanında özellikle Mecelle kitaplarının mazbata ve arz tezkereleri arşiv belgelerinden yeni harfiere aktarılmış olarak metin içinde ilgili yerlerde verilmiştir.

Mardin'in, J\llecelle'nin niteliği ile ilgili değerlendirmeleri, yoğun bilgi yanIışiarına ve ideolojik değerlendirmelere maruz kalmış olan bu kanun metninin

daha insaflı bir yaklaşımla değerlendirilmesi için soğukkanlı bir zemin oluşturmuştur. Başta Cevdet Paşa'nın kişiliği ve ilmi donanıını olmak üzere, lvlecelle'nin Cevdet Paşa'nın şahsi eseri olmadığı, killll kaidelerin daha önceden maruf birtakım ka velid kitaplarından derlenmiş ve. fıkıh geleneği içinde yeri olan

bir yeniden derleme olduğu, Mecelle'nin kuwetli ve zayıf yönlerinin birlikte ve

objektif bir yaklaşımla ele alınınası gereği, Mecelle hazırlığında günün siyasi ve

sosyolojik özelliklerinin etkisi gibi pek çok konuda önemli işaretler ve değiniler

mevcuttur.83 Özet olarak söylemek gerekirse, Mardin, j'vlecelle üzerine yapıla80 İnönü, islam, Alman, İtalyan, Biiyük Sovyet ve Yunan ansiklopedilerinin Mecelle'ye ilişkin

verdiği bilgilerden kısa iktibaslaryapmıştır (s. 208-213).

Bl Bu çerçevede Namık Kemal, Engellıardt, Hıtzı Veldet, Fındıkoğlu, Barkaıı, Muallim Cevdet

ve M. Şak:ir Ülkütaşır'ın yazılarından iktibaslar yapmıştır (s. 186-207).

82 Mardin, Maııdelstanı'ın Mecelle eleştirisine kapsamlı bir cevap vermiş olan Küçük Hamdi'nin yazılarına işaret etmemiştir.

83 YayımJandığı yıl, kitap üzerine yazdığı tanıtıın yazısında Barkan, "Mecelle devrini her türlü

meselelerile biltiil yaşamış olan" Mardin'in eserinin Mecelle incelemeleri içindeki önemli

yerini vurgulu bir biçimde ortaya koyar: "Sayın hocamızııı eseri, bize bu suretle, Mecel/eyi

jirenkçe tefçir ııe terciimeleriıulen okuyup anlamağa çalışatı soysuz bir tenkülı'e mu/ıcı- ~

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 258 (1, 1)

698 TALi D, 3(5), 2005, S. Erdem

cak incelemelerde dikkat edilecek hususlara ufuk açıcı bir biçimde işaret etmiş,

araştırıcılara yeni sorular oluşturmak için ipuçları vermiştir. Ancak bu yol göstermenin, sonraki Mecelle araştırmalarında yeteri kadar dikkate alınıp alınmadığı değerlendirmeye açıktır.

Kitabının yanı sıra, Ebü'l-Ula Mardin'in Cumhuriyet döneminde İstanbul

Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde verdiği derslerde Mecelle'ye atıflar yaptığı ve

bunun pek çok öğrencinin Mecelle ile tanışmasına ve ileride bazılannın bu konuda çalışma yapmasına sebep olduğu anlaşılmaktadır. Yakın zamanda kavaid

üzerine bir kitap hazırlamış olan Cengiz İlhan, bu öğrencilerden birisidir. 84

1940'lı yıllarda Mecelle'ye ve onunla özdeşleşen Ahmed Cevdet Paşa'ya dair

çalışmalardaki artışın gerekçeleri arasında, yukanda işaret edilen siyasi ilgi yanında, Mecelle'nin yerine ikame edilen Medeni Kanun'un uygulanması ve sonuçları etrafında yapılan değerlendirınelerle gündeme gelen medeni hukuk tarihine ilişkin araştırma ve değerlendirmelerin de etkili olduğu görülmektedir.

Ayrıca, Cumhuriyet öncesinden devralınan hukuk bilgisi birikimini taşıyan kişilerin (üniversite hocaları, eski adiiye görevlileri) sayısının azalması da bu

yönde bir arayışı hızlandırmıştır. as

Bir başka önemli etken de, hukuk dili konusundaki milli arayışlar olmuştur.

Nitekim 1937'de Hukuk İlınini Yayma Kurumu (l94l'de Türk Hukuk Kurumu

adını almıştır) tarafından bir Türk hukuk karnusu (ansiklopedi) hazırlanması

kararlaştırılmış ve bu kamusun bir cildi de İslam hukukuna ayrılmıştır. Kamusun hazırlık çalışınalan sürerken 1939 yılında, bu kamusun anlaşılınasına yarduncı olmak üzere bir de hukuk lügati hazırlanması tasarlanmıştır. Bu Iügatte

yer alacak İslam hukukuna dair ıstılahiann toplanması ve yazılması konusunda Ebü'l-ula [Mardin] başkanlığında Ali Hiınmet [Berki], Mehmet [Gönenli],

Şevket [Yund] ve Ömer Nasuhi [Bilmen]'den oluşan beş kişilik bir heyet oluştukeme çağllllll sona erdiğini göstermiş ue şimdiye kadarağyar elinde gelişi giizel tiirlii i ı/tam

11e tenkitilere nıe11zıı teşkil eden bir ilim konusumın erbabı tarafmdan usul ve adalıımı uygun bir şekilde tetkikine lıaşlanmasmın feyizlerini ortaya koymuştur." (Vurgu yazarımlır).

Bkz. Ömer Lütt1 llarkan, "( lrd. Prof. Ebülülfı Mardin.- Medeni Hukuk cephesinden Alunet

Cevdet Paşa (1822-IB95). Olümünün 50 nci yıldönümü münasebetile, istanbul Üniversitesi Hukuk I'akültcsi yayııılarından 194G. 36U sallife ve lG resim. I'iyatı: 384 krş. Satış yeri:

!-!alk Kitalıevi" [Kitap Değerlendirmesi], isıan/ml Üniuersitesi Hllkıık Fakii/tesi Mecmuasi,

1946, c. Xll, sy. 4, s. 1304-1305. Ilarkan yazısında genel olarak Mardin'in, tıJe aldığı konuya

olan sempatisine atıfyapmakla birlikte, onun bu müsbet hissiyatmın kirabm ilmi bakımdan objektif oluşuna bir tesiri olmadığını da açıklıkla ifade etmektedir. ll u kıymetli tanıtım

yazısıııdan lıeııi haberdar eden Dr. Şevket Kamil Akar'a teşekkür ederim_

84 İlhan, kitabının önsiizünde bundan açıkça bahseder. Ayrıca aynı kitaba takriz yazan bir

başka hukukçu da Mardin'in derslerinden ve Afece/le'dcn si tayişle bahseder. isınet Sungurbey de bu öğrenciler arasıııdadır.

B!i istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Hüseyin Nail Kubalı'nııı lııı yöndeki değerlendirmeleri için bkz. Ili! men; 1-lukıik-ı isltimiyye 11e lstılrilttit-ı Fıkltiyye Kamusu, c. 1 (1949).

s. v-viii (l~lfl5, c. viii, s. z~ıl-293).

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 258 (1, 2)

Türkçcdc Mecelle Li teratürü 699

rulmuştur. Geniş bir ilim heyetinin katılımıyla Türk Hukuk Kurumu tarafından

hazırlanan Türk Hukuku Lügati 1944 yılında MaarifVekaleti tarafından (Ankara, Maarif Matbaasıl neşredilmiştir. 86 Ancak Kamus kısmına ilişkin çalışma sonuçlanmamış tır. Sözkonusu kamus projesinin İslam'la ilgili kısmında "Ceza

ahkamı"nı yazmakla görevli olan Ömer Nasuhi Bilmen de çalışmasını genişleterek kapsamlı bir İslam hukuku kamusunu tek başına hazırlamıştır. İbadat

kısmını Biiyiik islam llmilıali ismiyle (1947 -1948), hukukun diğer alanlarıyla ilgili olarak ise, Cumhuriyet sonrası dönemde kapsamlı ilk Türkçe fıkıh külliyatı

niteliğindeki Hukuk-ı İsliimiyye ve Istzliilıiit-ı Fıklıiyye isimli çalışmasını 6 cilt

halinde yayımiarnıştır (1949-1952).87

Bilmen'in eseri, Mecelle konularının tamamını içermekte, Mecelle'ye benzer

biçimde konuların girişinde ilgili ıstılahiann tanımlandığı mukaddime kısmı ve

alt bölümlerde maddeler halinde fıkhl meseleler anlatılmaktadır. Ayrıca kaynaklar arasında Mecelle'ye de ilgili yerlerde atıflar yapılmıştır. Birinci ciltte iv!ecelle'nin 2-100. maddelerinde yer alan külll kaideler Arapça asıllarıyla birlikte

kısa kısa şerhedilmiş ve bunlara ilave olarak başka kaynaklardan alınmış 30 civarında kaidenin de kısa şerhleri verilmiştir (1949: s. 259-309; 1985: s. 254-299).

1940'lı yıllardan itibaren Mecelle'yi konu alan bazı makale! erde, Mecelle'deki çeşitli konularınyeni Medeni Kanun'la mukayeseli olarak ele alındığı ve eleştiri konusu yapıldığı görülmektedir. Arslanlı, Yazman, Berkin, Fevzi oğlu, Hatemi gibi yazarların, bibliyografyada gösterilen makaleleri bu çerçevededir.

1955 yılında yayımlanan Sıddık Sami Onar'ın "Osmanlı İmparatorluğunda

İslam Hukukunun Bir Kısmının Codification'u: Mecelle" başlıklı makalesi,

sonraki dönem literatürü içinde atıf yapılan kaynaklar arasında dikkati çeker.118 Mecelle'nin hazırlanış sürecine ve günün şartlarına ilişkin bir icmalle

başlayan yazı, Mecelle'nin kanun olarak kabul edilip edilemeyeceği meselesini tartışır. Muhtevası ve külll kaideler hakkındaki değerlendirmelerin ardından yazar, akitler, mülkiyet, haksız fiil ve sebepsiz iktisabdan doğan borçlar,

86 Türk hukuk kaınusu ve lügati çalışmalarıyla ilgili bilgiler için bkz. Tiirk Hukuku Liigati, Ankara: Maarif Matbaası, Hl44, s. vii-xiii.

87 Bkz. Bilmen, Hukitk-ı islrimiyye ue lstılrilırit-ı Fıklıiyye Kanwsu, c. I, (1949), s. x-xi (1985, c.

I, s. :l-4); Ferhat Koca, "1-Jukiık-ı isliimiyye ve ıstılahiit-ı Fıkhiyyc Kamusu", DİJ\, c. XVIII, istanlıul. l99!l, s. :ı !9.

!lll Yazar, Mecelle incelemelerinin o giin için ii nemini şiiyle açıklar:" Mecelle iizcrinde mukayeseli hukuk bakımından yapılacak bir rctkik bir taraftan İslam hukukunun asılları ve tcfcrrııatı içinde yapılan h ir codifıcmionun verchileceği neticeler hakkında lı ir li kir verebileceği gibi bu hukukun ve buna dayanan bir 'code' un Avrupa medeni hukukundan ayrıldığı esasları göstermek bakımından da faydalı olur." (s. 58). Ayrıca yazar, Ali Haydar ve Atıf Bey'in

şerhleri türünde eserlerin tatlı i kat ve ictihatlara tesiri olduğu tespitini yaparak, ilk zamanlarda ekseriyetini istanbul Hukuk Fakültesi mezunlarının teşkil ettiği Suriye ve Irak hakimlerinin kararverirken eski hocaları olan bu aliınlerin eserlerini gözönünde bulundurduklarıııı belirtir (s. 57).

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 259 (1, 1)

700 TALi D, 3(5 ), 2005, S. Erdem

usul-i muhakemeye mü teailik hükümler olarak dört başlık altında Mecelle'nin

içeriğini ele alır. Tadil çalışmalarına özetle işaret edilen yazıda hiç bir kaynağa

atıf yapılmamıştır.

1940'lı yıllarda /vlecelle ile ilgili telifat içinde M. Reşit Belgesay'ın Mecelle'nin

külll kaidelerini; ilgili oldukları konuları esas alan bir tasnifle ve yeni hukuk

prensiplerine göre yorumladığı "Mecellenin Killll Kaideleri ve Yeni Hukuk"119

başlıklı çalışması, bu türdeki ilk örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Yazarın

Kur'an Hükümleri ve JV!odcm Hukuk (1963) adlı kitabında da pekçok yerde Jv!ecelle kaidelerine atıflar vardır. Günümüze kadar süregelen bu yeni tür şerh anlayışı, daha çok kavaid-i külliyenin güncel uygulama ve hukuk kaidelerine uygun biçimde açıklanmasını hedeflemiştir. Bu tür eserlerde, ilk Mecelle şerhlerindeki gibi İslam hukuku meseleleri açısından kavaidi yorumlayan bir yaklaşım yerine, genel kaidelerden hukuk nosyonu ve birikimi bakımından yararlanmayı hedefleyen bir anlayış sözkonusudur. Yine bu türdeki yayınların ortak

bir özelliği, bw1ları hazırlayanların genellikle hukukçu kesimden olmalarıdır.

Bu çerçevede Yargıtay ikinci Hukuk Dairesi başkanı Ali Himmet Berki'nin

Hukuk Mantığı ve Tefsir (1948) isimli eserinin "Tefsir Kaideleri" başlığını taşıyan bölümünde (s. 120-203), önemli bir kısmı Mecelle'den alınma 65 tane külll

kaide ele alınmış ve mer'l hukuktan meseleler üzerinde örneklendirilıniştir. Yine aynı yazar, Hukuk Tarihinden İslam Hukuku I (1955) isimli eserinin "İslam

Hukukunun Ana Kaideleri" başlığını taşıyan ve kitabın büyük kısmını oluşturan bölümünde (s. 56-144); Mecelle kavaidinin önemli bir kısmını ve diğer bazı

genel fıkıh kurallarını, 84 madde altında kısa kısa şerhetıniştir. Bilmen'in yukarıda zikredilen Kamus'unun (1949) birinci cildinde bulunan kavaid şerhide bu

tür eserler arasında tekrar hatırlanınalıdır.

Akşehir Asliye Hukuk Hakimi olanA. Refık Gür tarafından hazırlanan Hukuk Tarihi ue Tefekkiirii Bakznımdan Mecelle: Hukuk Sosyolojisi ue Felsefesi

Üzerine Bir Kalem Denemesi, [1951?] başlıklı kitabın bir bölümü, yukarıdaki örneklere benzer biçimde, Mecelle'nin ilk yüz kaidesi üzerine Medeni Kanun

maddelerine atıflar ve yeni yorumlar içeren bir şerh denemesine ayrılınıştır (s.

35-72). "Hayatın akışına, hukukun inkişafına tabii ınecra vazifesi gören belagat

ve fasahat harikası külll kaideler" başlıklı bölümde yapılan bu yeni yorumlarda, fıkh! karşılıklar ve inceleme düzeyi tamamen terk edilmiş, maddelerin genel anlamlarına dayalı afakl delillendirmelerle birtakım sonuçlar çıkarılmıştır.

Belgesay'ın külll kaidelerle ilgili kitabına ve Mardin' e yoğun atıflar vardır. Kitabın ilk ve son kısımlarında Mecelle üzerine medeni hukukla mukayeseli olarak

çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. Ancak ilmi bakımdan oldukça zayıftır.

Müstakil olarak Mecelle kavaidinin açıklamasını içeren Hilmi Ergüney'in

izalılı ue Mukayeseli lv!ecelle Küllf Kaideleri (1965) başlıklı kitabı, kavaid-i küllimı istalllml Ülliuersitesi Hukuk Fakiiiresi Mecmuası, 194G, c. XII, sy. 2-:l, s. 5Gl-G08.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 259 (1, 2)

T

Türkçcdc Mecelle U teratürü 701

yenin Mecelle şerhlerindeki açıklama ve tanımları yarıında Berki'rıin Hukuk

Mantığı ve Tefsir'i ile Bilmen'in Kamus'undan istifadeyle hazırlanmıştır. Kaidelerin fıkhl açıklaınaları yanında, mevcut kanun maddelerine atıfta yapılan yorumlarla, bu genel kaidelerin geçerliliği ve önemi ortaya konmak istenmiştir.

Yine küill kaidelere ilişkin yeni neşriyat arasında Mustafa Yıldırım'ın Mecelle'nin KiillfKaideleri (2001) isimli çalışması, Mecelle kavaidine ilişkin ders notlarındaıı hereketle Türkçe ve Arapça kavaid şerhlerinden yararlanılarak hazırlanmış bir çalışmadır.

Bu alanda son olarak 2003 yılında, istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi

mezunu bir avukat oları Cengiz İlhan tarafından Mecelle: Hukukun Doksan Dokuz İlkesi adıyla yapılan yayın, konuya gösterilen ilginin Cumhuriyet dönemi

boyunca takip ettiği genel çizginin son örnekleri arasındadır. 90

1970'li yıllara kadar Mecelle ile ilgili yayınlar arasında, kavilidle ilgili olarılar

dışında, işaret edilebilecek en önemli çalışma, yukarıda Mecelle metinleri kısmında işaret ettiğimiz üzere Ali Himmet Berki'nin kontrolünü üstlendiği yeni

haı·flerle Mecelle neşridir (1959).

Bu dönemde, Mecelle literatürüne ilişkin belki de ilk kapsamlı bibliyografyayı içeren Tiirk Hukuk Bibliyografyası: 1727-1928 (1972) adlı yayma işaret etmek yararlı olacaktır. Yeni harflerle ilk Mecelle metnini n eş retmiş olan Banka ve

Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü yayını olarak Yaşar Karayalçın ve Ahmet

Mumcu tarafından hazırlanaıı kitapta; Mecelle ile ilgili literatür, türleri ve konuları itibaı·iyle çeşitli alt başlıklar altında gösterilmiştir (s. 55-67). Şerhler ve yardımcı kitaplada ilgili eksiklikler bulunmasına rağmen, özellikle 1908 soruası

periyodiklerde çıkan farklı türdeki yazılara ve tadil metinlerine dikkat çekmesi

bakımından büyük önem taşımaktadır. 1970 sonrasındaki Mecelle araştırmalannda kullanılan kaynaklann zenginleşmesine önemli bir katkısı olduğunu düşündüğümüz bu yayın, maalesef ciddi okuma yanlışlarıyle malüldür.

Yakın dönemde Mecelle üzerindeki akademik nitelikli tarih çalışmalaı-ının

habercisi olan Osman Öztürk'ün - yazmın doktora tezine dayanan- kitabı

(1973); dönemin siyasi ve fihl yönelişlerinin etkilerini yansıtan bir biçimde, Mecelle'ye müspet ve hatta bir ölçüde savunmacı bir yaklaşıma sahiptir. Çalışmanın İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde bir tarih çalışması ola90 Külli kaidelerin metinleri "günümüz Türkçesi"ne çevrilmiş, kaidelerin orijinal ifadeleri ıle

ayrıca verilmiştir. Ayrıca bazı maddelerde, konuyla ilgili Hoına Hukuku prensiplerinin Latince ve Türkçeleri verilmiştir. Bazı kelime ve hukuki teriınierin açıklaması yanında, lıuııların Türk Medeni Hukuku'ndaki karşılık ve-yoruınlarıııa atıflar yapılmış, yer yer tikılı ve

usul-i fıkıh kaynaklarına ve konuyla ilgili bazı çalışınalara işaret edilmiştir. Son yıllarda yakm tarih üzerine yayınlarıyla dikkat çeken Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı tarafından yayımlanan esere, Niyazi Öktem ve yargıç H. Necati Demirtaş tarafından yazılan

takrizlerde "Milli hukuk kültürünüıı" bir ürünü olarak Mecelle'nin günümüzde de yaşadığı ve Mecelle ka viiidinin modern hukukun genel ilkeleriyle olan ortak noktaları vurgulanmaktadır (s. vii-xiv).

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 260 (1, 1)

702 TALİD, 3(5), 2005, S. Erdem

rak Hukuk Fakültesi dışında yapılmış olması da ayrıca önemlidir. Eserin inceleme kısmında, Tanzimat sonrasında Osmanlı hukuk yapısı, Mecelle'nin hazırlık

süreci, Mecelle Cemiyeti üyelerinin biyografileri, Mecelle Cemiyeri'nin çalışmaları ve Mecelle kitaplarının her birinin hazırlık ve yürürlüğe girişiyle ilgili mazbata ve diğer resmi yazılar, Mecelle'nin tatbiki, tadilleri, ilgası, kaynakları ve sistemi. Mecelle şerhleri ve ıvieeclle benzeri çalışmalar gibi konular ele alınmıştır.

Ayrıca Mecelle'nin kaynakları ve kavaid-i külliyenin Türkçeleri ile Arapça asılla·­

rına da liste olarak yer verilmiştir. Kitabın sonunda, Mecelle'nin -özelliklerine

yukarıda değinmiş olduğumuz- yeni harflerle metni de verilmiştir.

Mardin'in kitabında bulunan bilgi ve değerlendirmeler açısından bakıldığında bu çalışmanın, Mecelle konusundaki bilgi birikimine önemli katkılar sağladığı söylenemez. Mecelle tadilleri konusunda Hıfzı Veldet'te bulunan bilgileri

sistemli olarak burada da bulmak mümkündür. Benzer biçimde, yazar, Mecelle

etrafında özellikle 1908 sonrasında gelişen literatüre ve Mecelle'nin tadil ve ikmali yönündeki yoğun tartışmalara hiç işaret etmemektedir. Aşağıda işaret

edeceğimiz üzere, Mecelle üzerine yapılmış ikinci doktora tezinin sahibi olan

Kaşıkçı da tadi!lerin fikri tartışmasına yer vermez. Her iki yazar için de Mecelle

tadilleri, ilgili komisyonların kurulup faaliyete geçtiği 1916 yılından sonra sözkonusudur. fvlecelle'nin sıradan bir medeni hukuk kanunlaştırması olarak görülmesi nedeniyle, bu kanun metni ·etrafında girişilen kapsamlı fıkıh ve usul-i

fık.ıJ:ı tartışmaları ilgi alanına dahil edilmemiştir. Oysa daha önce de işaret ettiğimiz üzere, 1908 sonrası dönemde Mecelle'nin tadil ve ikmalineyönelik düşünceler; kapsamlı bir hukuk felsefesi ve metodolojisi tartışması için ortak zemin olmuştur.

1980 sonrasında J\1/ecelle ile ilgili telifatta hem sayı, hem de nitelik açısından

olumlu bir artışın olduğu söylenebilir. Bunda, Osmanlı tarihi araştırmaları alanındaki gelişmelerin yanında bu yıllarda üniversite sisteminde yapılan bazı

düzenıemelerin de etkisinin olduğu düşünülebilir. Yüksek islam Enstitülerinin

ilahiyat Fakültelerine döni"ışmesiyle birlikte başlayan islam hukuku alanındaki

lisans üstü çalışmalarının ve hukuk fakültelerinde Türk hukuk tarihinin bir disiplin olarak yer bulmasının, islam-Osmanlı hukuk tarihi araştırmaları içinde

Mecelle'yi de ilgilendiren tetkikleri teşvik ettiği söylenebilir.

1979'da İslam Tetkikleri Enstitiisii Dergisi'nde (c. VII, cüz 3-4) Ahmed Cevdet Paşa üzerine İngilizce bir makale kaleme almış olan Hulusi Yavuz, 1984 yılında aynı dergide yayınladığı "Events Leading to the Compilation of the First

Ottoınan Civil Code" başlıklı makalede, Divan-ı Abkam-ı Adliyye'nin kuruluşu,

Nizaıniye mahkemeleri ile ilgili tartışınalar ve Cevdet Paşa'nın Devvan i' nin görüşüne dayanarak yaptığı açıklamalar ve Fransız Medeni Kanunu'nun kabulünü sağlama girişinıleri ve ni_hayet Cevdet Paşa'nın Mecelle girişiminin sonuç

vermesi gibi hususları Cevdet Paşa'nm kendi ifadelerinden uzun iktibaslarla

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 260 (1, 2)

Türkçcdc ıVJcccllc Litcnıtürü 703

ele alır. Yazar, Mecelle incelemelerini, 1985 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Enstitüsü tarafından düzenlenen Ahmed Cevdet

Paşa seminerinde sunduğu" Mecelle'nin Tedvlni ve Cevdet Paşa'nın Hizmetleri" başlıklı tebliğle sürdürür. Ertesi yıl yayımlanan seınpozyuın kitabında yer

alan bu uzun makalenin ilk kısmında, Mecelle'yi meydana getiren -Avrupa'da

kanunlaştınnalar, siyasi, milli ve iktisadi aıniller, Fransız baskısı, dini sebepler,

Divan-ı Ahkaın-ı Adliyye'nin kurulması vb. gibi- arniller üzerinde durulınuş;

ikinci kısımda ise, Cevdet Paşa'nın Mecelle hazırlığına katkıları Ebü'l-ula'nın

tasnifi esas alınarak dört devre halinde onun kitabından özetle aktarılınıştır.

Yazar bu vesileyle Mardin'in eserinin kıyınetine dair tespitlerini açıklıkla ortaya koymuş, özellikle Başbakanlık Arşivi ve İstanbul Belediye Kütüphanesi'nde

bulunan Cevdet Paşa Evrakı'nın Mardin tarafından sözkonusu kitaba yansıtılmasından si tayişle bahsetmiştir (s. 71). Bu yazıda büyük ölçüde Tezakir, Ma'rıizatve Mardin'in eserinden istifade edilmiş olmakla birlikte müellif, konuyla ilgili pek çok eser ya damakaleye işaret etmekte, bir kısmının değerlendirmesini yapmakta ya da içeriğine ilişkin bilgi vermektedir. Böylece, 1908-1926 arasında çeşitli gazete ve dergilerde yayımianmış olup Mecelle ile ilgili farklı mü talaalar içeren pekçok yazı, bir tarihçi gözüyle ilk defa kullanılmıştır. Ayrıca dipnotlarda, 1\!lecelle ile ilgili resmi evraklar ve arşiv belgelerinin arşivdeki yeri konusunda da önemli kaynak bilgilerine işaret edilmiştir.

1985'teki Alunet Cevdet Paşa Semineri'nde "Bir Hukukçu Olarak Ahmed

Cevdet Paşa" başltklı bir tebliğ sunan Mehmet Akif Aydın, ı\!lecelle ve Ahmed

Cevdet Paşa konusuna olan ilgisini bugüne kadar sürdürmüş önemli bir isimdir. İsli'un hukuk doktrinine vakıf bir hukuk tarihçisi olarak Aydın, Tanzimat

sonrasındaki kanuniaştırmalar ve özellikle Mecelle ile aile hukuku üzerindeki

çalışmalarında, ele aldığı konuların İslam hukuk doktrini içindeki yeri ile tarihsel gel'işıneler arasında uyumlu bir teliftarzı izleyerek bu alanda başarılı örnekler ortaya koymuştur. Adıgeçen tebliğde yazar, Tanzimat sonrasındaki kanunIaştırmalar içinde. Cevdet Paşa'nın dahil olduğu kanuniaştırma çalışmaları

hakkında bilgi verdikten sonra, Mecelle ile ilgili değerlendirmelere ilave olarak,

Mecelle'nin kapsadığı hukuki <ılanın özellikleri ve Osmanlı'da resmi mezhep gibi yeni tartışmalara işaret eder.~ıı Keza, Aydın'ın 1989'da yayımlanan "Mecelle'nin Hazırlanışı" başlıklı kısa makalesi, özlü bir anlatıınla, Mecelle'nin gerekçelerini ve hazırlık sürecini özetler.~ 2

~ll l3u konular. yazarın. doktora çalışınasına dayanan eserinde aile hukukunun tedviııi ilc ilgili tartışınalar zıınnında errailıca işlenmiştir. Bkz. rvı. Akif Aydın. isliim-OsinanlT ;\ile Hulwku, istanbul: Marmara Üniversitesi ilahiyat FakültesiVakfı Yayınları, ı flll5, s. 57-82. ı 25- ı 35,

ı54-ı8o.

92 Aydın'ın Mecelle ile ilgili yazıları. kendisinin İsliim11e Osmrlllh I-lu ku ku Amşnrma!arı (l~l9!i)

isimli derleme kitabında tekrar yayımlanmıştır. Yine lı u kitapta "gaslı" ve "itlaf" konularını

inceleyen yazılarında, Mecelle'ye özel bir ilgi gösterdiği söylenclıilir.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 261 (1, 1)

704 TALİD, 3(5), 2005, S. Erdem

Son olarak M. Ak:if Aydın' ın, Türkiye Diyanet Vakfı islam Ansiklopedisi'nde

yayımlanan "Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye" (2003) maddesine değinmekteyarar

görüyoruz. J\llecelle'nin hazırlanmasını gerekli kılan sebepler üzerinde kısaca

durulduktan sonra, Mecelle'nin hazırlanış sürecindeki tartışmalara ve her bir

kitabın yayın bilgilerine işaret edilmiştir. J'vlecelle'nin içerik ve özelliklerine ayrılan kısımda, Mecelle literatüründe dile getirilen ve ivlecelle'nin niteliğine ilişkin müspet ve menfı ınülahazalar dikkatli bir üslupla özetlenıniş, uygulandığı

coğrafyalar, Mecelle'nin eksiklikleri ve 1916'da başlayan tadil çalışınaları hakkında bilgi verilmiş ve son olarak da Mecelle metninin şerh ve tercümelerinin

önemlilerine işaret edilmiştir. Maddenin kaynakçası da J'vlecelle araştırınalarının seyrini özetleyici ınahiyettedir. 93

Yakın dönem Mecelle çalışınaları içinde işaret edilmesi gereken bir diğer

eser, J'vlecelle üzerine yapılmış ikinci doktora tezine94 dayanmaktadır. Osman

Kaşıkçı'nın İslam ve Osmanlı Hukukunda 1\llecelle (1997) başlıklı çalışması, giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır. "Osmanlı Hukukunda Mecelle" başlığını

taşıyan Giriş'te, Osmanlı hukuku ve Mecelle'nin özellikleri üzerinde durulmuştur. Birinci Bölüm'de ise, Mecelle'nin hazırlanışı ve gerekçeleri ele alınmıştır.

Burada Mecelle kitaplarının her birine ait ınazbata, arz tezkeresi ve irade-i seniyyelerin orijinalleri ile yeni harfiere çevrilmiş metinleri yoruınsuz sıralanmıştır. Belgelerin asıllarının da sayfa aralarına konulması metnin takibini büyük

ölçüde güçleştirıniştir. Ayrıca bu belgelerde yer alan bilgilerin, dönemin hukuki telallileri bakımından önemi ve J\llecelle'nin hazırlık sürecindeki yansımaları konusunda değerlendirme yapılmamış olması bir eksikliktir.

Kitabın "Mecelle'nin Hükümlerinin Tahlili" başlığını taşıyan ikinci bölümünde, Hukuka Giriş, Şahsın Hukuku, Eşya Hukuku, Borçlar Hukuku ve Muhakeme Usulü başlıkları altında, Mecelle'nin bu konulara ilişkin hükümleri, fıkıh kitapları ve Mecelle şerhlerine atıf yapılarak detaylandırılmış alt başlıklara

göre anlatılmaktadır. Üçüncü ve son bölüm, Mecelle'nin tadili ve ikmali konusundaki çalışmalara ayrılmıştır. Bu kısımda; önce bizzat Mecelle Cemiyeti tarafından bazı konularda yapılan ilave çalışınalara ilişkin arşiv belgelerine yer verilmiş, daha sonra 1916, 1923 ve 1924 tarihli tadil komisyonları ve yaptıkları çalışmalara ilişkin bilgiler aktanlarak değerlendirilmiştir. Eserin genel olarak sistemli bir anlatıma sahip olmadığı söylenebilir.

~ı:~ Maddenin dört sayfalık kısa hacmi içine, Mecelle ile ilgili pek çok malumatm veciz lı ir biçimde yerleştirilmiş olması, karşımıza ıVIecel/e hakkında kısa ve derli toplu lı ir metin çakırınış olmakla birlikte; konunun, hak ettiği genişlikte ele alınmadığı söylenebilir. Nitekim

maddenin kaleme alınmasmda ıVIecel/e nüshaları ilc şerh ve benzeri telifatın değerlendirmesine, yüksek öğretim m ii fredatındaki yerine ve ilgili literatürün genel özelliklerine ilişkin

konulara hiç temas edilmemiştir.

94 Osman Kaşıkçı, '"Mecelle"niı.ı Hazırlamşı, Özellikleri ve Üzerine Yapılan Değişiklik Çalışmaları,'" Doktora Tezi, Istanbul: Istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995, V+261 s.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 261 (1, 2)

Türkçeıle Mecelle Literatürü 705

Gülnihai Bozkurt, aynı yıllarda yayımlanan Batı Hukukwıun Türkiyede Benimsenmesi95 adlı kitabının "Medeni Hukuk Alanındaki Gelişmeler" başlıklı

bölümünde; Mecelle hazırlığına giden tarih! süreç, Mecelle'nin muhtevası, sistemi ve genel özellikleri hakkında bilgiler verir. Osmanlı'daki medeni kanun

tartışmaları, Batılı medeni kanunlarından yapılan tercümeler, 1916 tadil ve ikınal komisyonlarının çalışmaları gibi konuların da yer aldığı kitap, Cumhuriyet

öncesi dönemde çeşitli periyodiklerde çıkan yazıları kullanması ve Batı hukukuna ilişkin tartışmaları içermesi bakımından önemlidir. Mecelle'nin içeriği ile

ilgili bilgiler, daha çok, Hıfzı Veldet, Ebü'l-ulii Mardin, M. Reşit Belgesay, A. Refik Gür ve Sıddık Sami Onar'ın çalışmalarına dayanmaktadır.

80'li yıllarda İstanbul Üniversitesi'nde düzenlenmiş olan Ahmed Cevdet

Paşa Semineri'nden sonra Mecelle'nin müstakil tebliğlerle ele alındığı ikinci

sempozyum, 1995 yılında Ahmet Cevdet Paşa'nın vefatının 100. yılı münasebetiyle Türkiye Diyanet Vakfı tarafından Ankara'da düzenleıuniştir. "Hukukçu

Olarak Ahmed Cevdet Paşa" konulu oturumda 8 tane tebliğ sunulmuştur. Kamınlaştırma faaliyetleri, Mecelle'nin hazırlanması, külll kaidelerin mahiyeti ve

önemi, bu kaidelerin konularına göre yeniden tasnifi gibi meseleleri içeren

tebliğlerde, Mecelle incelemelerindeki mevcut birikime yeni katkılar sağlandığını söylemek zor görünmektedir. idil-Ural bölgesindeki Mecelle hazırlama girişimlerini konu alan bir tebliğ ise, Rusya Türkleri'nin lvfecelle hazırlama girişimleri konusunda verdiği bilgilerle Mecelle'nin başka coğrafyalardaki hukuk!

gelişmeler üzerindeki etkisine dikkat çekmektedir.

Son olarak, Mecelle üzerine yapılan incelemeler içinde teziere dair bazı hususlara işaret etmek istiyoruz. Yukarıda işaret ettiğimiz Öztürk ve Kaşıkçı'nın

kitap olarak da yayımianmış olan doktora tezleri dışında, doğrudan Mecelle'yi

konu alan yüksek lisans tezlerinin sayısı birkaç taneyi geçmemektedir.~ıı; Çeşitli ilahiyat fakültelerinde hazırlanan lisans tezleri, umumiyetle bazı şerhterin

kısmi olarak yeni harfiere aktarılması tarzındadır. Bunlar arasında farklı bir örnek olarak Mustafa Özgür, "Hasan Sıdkı Efendi'nin Şeviihidü'l-Ecille fı Şerh-i

Kavaidi'l-Mecelle"·isimli yazma kavaid şerhini yeni harfiere aktarmıştır.~17 Kütüphane kataloglarında kaydı bulunan yazma halindeki diğer şerhterin de, bu

yolla günyüzüne çıkarılması Mecelle araştırmalarına önemli katkılar sağlayacaktır.

Mecelle incelemeleri ile ilgili olarak kısa bir değerlendirme yapmak gerekirse, Mecelle üzerine yapılan sınırlı sayıdaki monografi ve akademik kaygılarla

yazılmış onlarca makalede, Mardin'in ortaya koyduğu tarih! bilgi çerçevesine,

~l5ı\ııkara: Türk Tarih Kuruımı Yayınları, 1996, s. 15~1-174.

~](i Mehmet Akımın,"' Mecelle"de t\riyct Sözleşmesi"' (1989); Temel Şen, "'i\Jııııeı Cevdet Paşa ve

Mecelle"' (1991). l'v!elııııet Malkaç,.':Ana Hatlarıyla Mecelle ve Mecelle ilc ilgili Bibliyogratik

Çalışma"' (200 1 ).

97 Lisans Tezi. istanbul: l'v!arıııara Üniversitesi ilahiyat f-akültesi, 2004.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 262 (1, 1)

706 TALID, 3(5), 2005, S. Erdem

önemli bir katkının henüz sağlanamadığı söylenebilir. Ayrıca, Mecelle'nin içeriği ve sistematiği üzerinde yapılacak değerlendirmeler için gerekli olan detaylı muhteva incelemeleri de çok sınırlı kalmıştır. Bu konunun İslam hukuku alanında uzmanlığı bulunan hukuk tarihçileii ile tarih araştırmalarına aşina İslam

hukuku uzmanlarınca fıkıh li teratürü çerçevesinde ele alınınası gerekmektedir.

Aksi takdirde, Mecelle övgüleri ve eleştirileri, genellikle içinde bulunulan subjektif ortamların etkileri altında şekillenmekte ve sonuçta modern dönem islam hukuk tarihinin bu önemli e~eri, sağlıklı bir değerlendirme zemininden

uzak kalmaktadır.

rv. Bibliyografya98

A. Mecelle Metinleri99

Alıktim-ıAdliyye, Bir mukaddi me ile kitabı şamildir, [Mukaddime ve Kitiibü'-Büyü'I. [İstanbul!: Matbaa-i Amire, lS Rebiu'l-iihir 1286, 2+77 s.ınıı

Alıkanı-ı Adliyye Kitabii'l-İcarrit, [istanbul!: Matbaa-i Amire, Gurre-i Muharremü'l-Haraın

1287, 2+4B s. 111 ı

Alıkam-ı Adliyye Kitabii'l-Kef(i[e, [istanbul!: Matbaa-i Amire, Gurre-i Rebiu'l-Evvel 1287,

2+15 s.ınz

Alıkanı-ı Adliyye Kittibii'l-Ha11r1le, [istanbul!: Matbaa-i Amire, lfi Safer 1288, 7 s. ın:;

98 Mecelle metinleri;ıi, şerhlerini ve incelemelerini içeren bu bibliyografyada yer verdiğimiz

kaynaklar içinde bizzat görme imkanı bulamadıkla"rıınız, (*) işaretiyle gösterilmiştir.

99 Mecelle metinlerini gösteren bu bibliyografya, basım tarihlerine göre düzenlenmiştir.

100 Mecelle kitaplarının ilk baskıları olduğu anlaşılan müstakil nüshalar, birlikte ciltlenıniş olarak şahsi kütiiphanemizde bulunmaktadır. Bazı kitapların baş tarafındaki ımınarasız sayfalarda, o kitabın fihristi bulunmaktadır. Kapak bilgileri farklılıklar gösterdiği için hepsinin

isim, baskı ve tarih bilgileri mümkün olduğunca detaylı biçimde yansırılınaya çalışılıruştır.

Genellikle kitapların irade tarihleri sonda verilmiştir. İrade tarihi bulunmayan nüshalara

işaret edilecektir.

ilk kitabın başmda numarasız iki sayfada fıhrist bulunmaktadır. Daha sonra, herhangi hir

başlık konulmaksızın ınazhata suretine yer verilmiştir (s. 2-9). Kitabın kapak sayfası ıııazbatadıııı sonra gelmektedir. Özege, ilk kitap için iki baskı göstermektedir: Haleb Vilayet

Mathaası, 1286; istanbul: Matbaa-i Amire, 1289, 2+ 77 s. (Özege, c. ll, s. ~Hl2).

101 İrade tarihi verilmemiştir.

102lrade tarihi verilmemiştir. Başında fihristten sonra hata sava b cetveli vardır.

103 Fihristi kapak sayfasındadır. Irade tarihi verilmemiştir. Kaynaklarda bu kitabın irade tarihiyle ilgili farklı bilgiler bıılıınmak-radır. Diistw'da (c. I, s. 125) bu kiralım irade tarihi verilmemiştir. Mardin, içerdiği bazı ilıtilaflardan dolayı tekrar müzakere edilerek kabul edilen

bu kitabın irade tarihi olarak 9 Zilkade 1287'yi gösterirken (ayııı bilgiler için bkz. Öztürk, s.

55-57; Kaşıkçı, s. 110-117). ı\;/ecelle nüshalannda ve D lA maddesinde (Aydın, "Mecelle-i Alıkiim-ı Adliyye", s. 232) 25 Sııfer 1288 tarihi verilmektedir. Dolayısıyla bu bilgi göz önüne

alındığında irade tarihi ile yayın tarihi arasmda bir uyumsuzluk görünmektedir.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 262 (1, 2)

Türkçcdc Mecelle Litcratürü

[Alzkiim-ı AdliJ~veJ Kitiibii'r-Re!ın, y.y, ts., 12 s. 10•

1

Alzkiim-ı Adliyye Kitahii'l-Emrinrit, [İstanbulj: Matbaa-i Amire, 25 Sat'er 12H9, lfl s. 105

Alıkrim-ı Arlliyye Kitrihii'l-Hihe, [İstanbul[: Matbaa-i Amire, 25 Sat'er 12H9, lO s.

707

Alıkilm-l Arllixve Kittibii'l-Grısh, [isranbul): Matbaa-i Amire, 29 Hamazan 1296, 1fl+1 s. 1111i

Alıktirn-T Adli)ye Dokuzllncu KitrTlı [Hacr ve lkrah ve Şüf'al. [İstanbul[: Daru't-Tıba'ati'lAmire, y.y, ts., 24 s. 1

117

Mecelle-i Aizkalll-l Adli)ye Kitr1/ı-1 Aşir [Şirketi. [İstanbul): Matbaa-i Amire, 25 Muharrem

1297, H6 s. 1011

[Mecelle-i Alıkrim-ı Adliyye/ Kitt7/J-T Hadi Aşer [Vekalet[. [İstanbul]: Daru't-Tıba'ati'l-Amire,

17 S[afer?l sene [12)92, 20 s. ıo:ı

[Mecelle-i Alıktim-1 Adliyye/ Kitô/J-1 Srini Aşer [Sulh ve İbral. [İstanbul): Matbaa-i Amire,

1297, 32 s. ı w

[Mecelle-i Alıktim-1 Arlli;ye/ Kitil/ıii'l-İkrar [ve Kitalıii'rl-Drı'lltil. [İstanbul]: Matbaa-i Amire,

Gurre-i Heceb 1293,35 s. ı ı ı

[Mecelle-i Alıktilll-l Adliyye] Re;yiniit 11e Tahlif Onlıeşinci Ki tah, Matbaa-i Amire, 15 Şevval

ı [2[~12, 32 s. 112

Mecelle-i Alıkrilil-l Adliyye'den OnaltiiTCI Kitab Kaza Hakkında, [İstanbul[: ivlatbaa-i Amire,

20 Şevval 1293, 17 s.

"Alıklinı-ı Adliyye ıV!ecelleleri" [1-B. Kitaplar[, Diistıır, c. I, [İstanbulj:Matbaa-i Amire, 12H9,

s. 19-]64. ı ı:ı

104 Kapak sayfasmda sadece tihrist vardır. İrade tarihi {14 Muharrem 128B) verilmiştir. Özege,

yayın tarihini 12!Hl olarak gösterir (c. ll, s. 90G).

105 Özege, !288 tarihini vermektedir ki ınıılıtemel en son sayfada bulunan irade tarihinden (24

Zilhicce 1288) hareket etmiş olmalıdır (c. ll, s. 902).

lOG Özege iki baskı gösterir: 1289, ı+ 18 s.; 129G, 18+ 1 s. (c. Il, s. 903). Anlaşıldığı kadarıyla bu kitabın sonunda belirtilmiş olan irade tarihi (23 Rebiül-ahir 128~1). baskı tarihi olarak yorumlanmıştır. Kitabın sonunda bir sayfalık fihrist vardır.

107 İrade tarihi verilmemiştir. Diislllr'cla (c. III, s. 52) iraele tarihi 25 Zilkade 1289 olarak verilmiştir.

108 İki sayfalıkfihristi soncia ciltlcnmiştir. özege'de (c. ll, s. 900, 907) gösterilen nüsha, daha önceki bir tarihi gösteriyor ve farklı sayfa sayısına sahip: 1291, 2+98 s. Şirket kitabının irade tarihi (l:l Cumade'l-Üifı 1291) dikkate alındığında bizim elimizdeki nüshanın, sonraki bir

baskı olduğu düşünülebilir.

ımı Özege, sayfa sayısını 2:ı olarak göstermektedir (c. Il, s. 89G, 905).

I ID Kitabın sonunda irade tarihi ve "tab' u neşri tarihi" ifadesiyle ikinci bir tarih (17 S[aferl sene ~ı2ı vardır ki muhtemelen ilk basıma işaret eder. Özegc, elimizdeki ııüshadan farklı olarak gösterdiği 14 sayfalık ııüslıa için bıı ilk tarihi vermektedir (c. Il, s. 900, 90G).

ll ı ı-ıs. sayfalar İkrfır kimhıııı, Hi-:15. sayfalar ise Da'vfı kitabıııı içerir. Da'vii kitabı için kapak

yoktur. Nuıııarasız olan arka kapakt<ı matbaa ve tarih bilgisi verilmiştir. Özege, sayfa sayısını :ıs olarak gösterir {c. II, s. 897). Özege, aynı kitap la ilgili ikinci bir kayıtta (c. ll, s:90!), sayfa sayısını 35+ 15 olarak göstermektcdir ki, bunun yanlışlığı ortadadır.

!12 Özege, baskı tarihini 1293 olarak gösteriyor (c. ll, s. 895, 902). iraele tarihi (2G Şabaıı 1293)

dikkate alıııdığıııcla, baskı tarihinde bir hata olduğu düşünülebilir. Zira aynı tarihli iradeye

sahip olan bir sonraki Kazii kitabının yayın tarihi 20 Şevval 1293'tür.

113 İlk iki kitabın iç bölümlerini gösteren fihristi er ile ilk kitabın ınazbatası da burada yayımlanmıştır.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 263 (1, 1)

708 TALİD, 3(5), 2005, S. Erdem

!Mecelle-i Alıktim-ı Adliyye] 19-12. Kitaplar], Diistıır, c. III, Matbaa-i Amire, 1293, s. 3fl147;ıı.1 113-14. Kitaplar], s. 399-425.

!Mecelle-i Alıktim-ıAdliyye] 115-16. Kitaplar]. Diistllr, c. IV. İstanbul: Diiru't-Tıbaati'l-Amire,

1296, s. 97-128.

Kittibii'l-Vedi'a (Mecelle-i Alıkrim-ı Adliyye'clen}, istanbul: ıvıarbaa-i Amire, 12BU, ı+ ı U s. ı ı:.

/vfecelle-iAiıkilm-ı Adliyye, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1297, l4+G:l3 s. ı ır.

/vfecelle-i Alıkam-ı Adliyye, İstanbul: tvlatbaa-i Osmaniye, 1300, 14+G:B s. 117

/vfecelle-i Alıkrim-ı Adliyye, istanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1300, ı 5+G77 s.t•ıııH

Mecelle-i Alıkam-ı Adliyye, 2. baskı, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1305, ı 4+633 s. ı ı"

Mecelle-i Alıktim-ı Adliyye, :-ı. baskı, Dersaadet Matbaa-i Osmaniye, BOB, 14+633 s. wı

Mecelle-i Alıkanı-ı Adliyye, 4. baskı, Dersaadet: Alem Matbaası Ahmet İhsan ve Şürekası,

1314, 14+633 s. m

Mecelle-i Alıkanı-ı Adliyye, Tabi' ve niişiri: M. Rifat, İzmir: Ahenk Matbaası, 1315, 46B s.ı 22

Mecelle-i Alıkam-ı Adliyye, İstanbul: Hanımiara Malısus Gazete Matbaası, 1320, 633+ 14 s. m

Mecelle-i Alıkam-ı Adliyye, istanbul: Hanımiara Malısus Gazete Matbaası, 1322, 633+14 s.ı 1

Mecelle-i Alıkam-ı Adliyye, istanbul: Raşid Efendi Kütübhanesi, 1322, 633+14 s.ıı:.

114 Sadece onuncu kitabın fihristi, ilgili kitabın baş tarafında yayıınlaııınıştır.

115 Özege, c. ll, s. 905. Yayıınlandıktan sonra toplanlan ve aynı isimle tekrar yürürlüğe girmeyen

bu kitapla ilgili geniş bilgi için bkz. M. Akif Aydın, "Mecelle'nin Yürürlükten Kaldırılan Altıncı Kitabı Kitiibü'I-Vedi'a", Osmanlı Araştırmaları, 1993, sy. 13, s. 207-22G.

116 Yukarıda açıkladığımız üzere !vlecelle ılietinlerinin sonunda iiç adet ilave yazı bulunmaktadır. Sözkonusu baskıda, m etinierin yeri şöyledir: s. 615-617; Gl8·G27; 62B-G33. Kapak notu:

"işbu Mecelle Adiiye Nazırı ve Mecelle Cemiyeri celilesi reisi devletiii Alımed Cevdet Paşa

hazretlerinin tertib ve tensiki ve MaarifNezareti celilesi ruhsat-ı resmiyesiyle bfıb-ı fıli civarında kain Mahmud Bey Matbaasıııda tab'. u temsil olundu."

117 Bu baskının kaçıncı olduğu belirtilmemiştir. Kapakla "Işbu Mecelle Adiiye Nazırı ve lvlecelle

Cemiyet i celilesi reisi devletiii Alımeel Cevdet Paşa hazretlerinin tertib ve tensiki ve Maarif

Nezareti celilesi ruhsat-ı resmiyesiyle bu defa Matbaa-i Osmaniyeele tab' olunmuştur" kay·

dı vardır. Ikinci ve üçüncii baskıların, sayfa sayısı ve sayfa düzeni aynıdır. Perde sayfasıyla

ayrılmış olan her kitabııı sonunda irade tarihi verilmiş olup, son da "Müteferrika!" başlığı ile

verilen üç yazının yeri, her üç baskıda da aynıdır.

118 Özege, c. III, s. 1043. Özege, bu nüshanın sayfa sayısını ve yazı boyutlarını ilkinden farklı

göstermektedir.

I 19 Kapak notu: "işbu Mecelle Aciliye Nazırı ve Mecelle Ccıniyeti celilesi reisi devletiii Alımed

Cevdet Paşa hazretlerinin tertib ve rensiki ve ımıarif nezaret-i celilesi ruhsat-ı resmiyesiyle

ikinci dejiı olarak(. .. )."

120 Kapak notu: "Işbu Mecelle Aciliye Nazırı ve Mecelle Cemiyeri celilesi reisi devletiii Alımeel

Cevdet Paşa hazretlerinin tertib ve rensiki ve MaarifNezarct·i celilesi ruhsat-ı resmiyesiyle

iiçiincil dejiı olarak ( ... ) ". Üzege, 3. baskı için ikinci bir nüsha clalıa gösterir: Yayın yeri ve

matbaası yok, 14+633 s. (c. IJI, s. 1043).

121 Kapak notu: "işbu Mecelle /\dliye Nazırı ve Mecelle Cemiyeri celilesi reisi devlet!Cı Alımed

Cevdet Paşa hazretlerinin tertib ve rensiki ve MaarifNezareri celilesinin ti 21 Rebiii'l-ıihir se·

ne 1313 tarihli ve 413 nuıııerolu ruhsat-ı resmiyesiyle dönliincii defa olarak tab olunııuış·

tur."

122 üzege, c. lll, s. ı 043. Naşir lı ilgisi, Milli Kütüphane'deki niishanın kayclıııda lıulunınaktadır.

123 Türkiye Basınaları Toplu Kataloğu, 12G7, Milli Kütüphane.

124 özege, c. lll, s. 1043.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 263 (1, 2)

Türkçeıle Mecelle Li teratürü 709

!vlecelle-i Alıkrim-I Adliyye, istanbul: Matbaa-i Ahmed Kamil (Mahall-ı furuhtu: Raşid Efendi Kütüphanesi}, ııı; 1329. 627+ 12 s. 127

Mecelle-i Ailkrim-1 Adliyye, Tabi' ve n aşiri: Terakki Kütüphanesi Sahibi Mehmed Şemseddin,

Kostantiniyye, 1329, 7B4+ 1() s. ııH

tvlecel/e: Mecelle-i Ahklim-ı Adliyye. tvletni kontrol eden ve lügatçeyi hazırlayan: Ali Hi mmet

Berki, Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayını, Güzel Istanbul Matbaası, 1959, xxvii+:H6 s.

Öztürk, Osman, Osmmıil Hukuk Tari/ı inde Mecelle, istanbul: İslami ilimler Araştırma Vakfı

Neşriyatı, 1973, ıc<iv+431 s.

Açıklamalı Mecelle: Mecelle-iAiıkrim-ıAdliyye, Metni ve açıklamaları kontrol eden: Ali Hiınmet Berki, istanbul: Hikmet Yayınları, 1978, 16+422+ 13 s.; 2. baskı, İstanbul: Hikmet Ya}~nları, 1~179, Hi+422+13 s.; 3. baskı, İstanbul: Hikmet Ya)~nları, 19B2,

lf)+422+ B s.

Sadeleştirilm~~ Mecelle, İbrahim Ural ve Salih Özcan (sadeleştirenler), istanbul: Fey Vakfı,

1995, 427 s.

B. Mecelle Şerhleri129

Şemsi, [Şer/ı-i Mecelle-i Alıküm-ı Adliyye]. [İstanbul): Hakikat Matbaası, 1294 h., 2+55+ ı. 2.

cüz: istanbul: Ceride-i Askeriye Matbaası, 1298 h. 56-119. 130

Abdüssettar, Teşrilıii'l-Kauliidi'l-Kiilliyye fi Alıkami'l-Fer'iyyeti'l-Ameliyye, Sultan Bayezid

[lstanbull: Müzellefzade Rıza Efendi Basmahanesi, 1295 h., 55+1 s.;ı ı2. baskı, Istanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1297, 68 s.; 132 3. baskı, Teşrilıii'l-Kavaidi'l-Kiilliyye, Kitapçı Karabet (nşr.). İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1301, 52 s., [yazar adı,

bu baskının kapağında yer almıyor[.

Abdüssettar, Mecelle Şerlıi Teşri/ı, ci.iz 2, İstanbul: Mi h ran Matbaası, 1296, s. 57 -120; 2. baskı, Mecelle ,"ierlıi Teşri/ı, c üz 2-3, istanbul: Mihran Matbaası, 1296, s. 57-120.1:13

125 ·['Ürkiye Basınaları Toplu Kataloğu, 1268.

126 Milli Kiitüphane katalog fişinde aynı tarihli bir nüslıa için matbaa olarak Raşid Efendi Kütüphanesi gösterilmiştir; oysa lı u, nüshaııın kapağında da belirtildiği üzere satış ınahallidir.

127 Kapak notu: "Işbu ıvfecelle Adiiye Nazırı ve Mecelle Ceıniyeti celilesi reisi devletiii Alımed

Cevdet Paşa hazretlerinin tertilı ve tenslki vechile tab olunmuştur."

128 Başında ınazbata, sonunda üç adet ek vardır. Özege'de (c. III, s. 1043), aynı tarih ve sayfa sayısına sahip bir nüsha için Hacı Hüseyin Efendi Matbaası kaydı konulmuştur. Bizim gördüğümüz nüshada matbaa ismi bulunmamaktadır.

129 inceleme kısmında hakkında bilgi verileniere ilave olarak, burada, çeşitli kaynaklarda yer

alan bazı escrlerin isimlerine de yer verilmiştir. Bibliyografyanın bu kısmı alfabetik ohnayıp, incelemede gözetil en kronolojik sıraya uygun olarak, şerh literatürünün gelişim seyrini gösterecek biçimde tertip edilmiştir. Ayrıca, ilgili yerlerde de işaret edildiği üzere, şerhten ziyade indeks, kaynak bilgisi vs. gibi Mecelle'nin kullanımına yardımcı olacak çalışınalar da doğrudan Mecellemetinleriyle ilişkili olduğu için şerh gibi mütalaa edilerek bu kısımda gösterilmiştir.

130 Özcge, c. l\~ s. 1649.

131 Bu baskının sonunda kitabın tvlecelle Ceıniyeti ınariferiyle tab edildiği belirtilmektedir.

132İkinci baskıya ait bilgiler, Özege'den alınmıştır (c. ıv; s. 1843).

133 İkinci ve sonraki cüzler, ilk ciiz olan kavaid şerhinin ilk baskısındaki numaraların devaını

olarak,-kapakları dahil (sayfa n tımaraları kapaksayfalarının üst kısmında yazılmıştır)- müteselsilen ııuınaralandırılınıştır. Ayrıca dört kltabın kapakları farklı tarihlere sahip olmakla

beraber birbirini takip eden ınüteselsil sayfalarda basılmış ya da ciltlenıniştir.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 264 (1, 1)

710 TALi D, 3(5), 2005, S. Erdem

Abdüssertar, Mecelle Şerizi Teşri/ı Kittibii'l-İctire, İstanbul: Mihran Matbaası, 1297, s. 121-

216; 2. baskı, Istanbul: Mihran Matbaası, 1298, s. 121-216 s.

Abdüssertar, Mecelle Şerizi Teşri/ı Kitabü'l-Keftilet, Istanbul: Mihran Matbaası, 1299, s. 217-

280.

Abdüssenar, Mecelle Şer/ı i Te,~t"flz ciiz 16. 17 [Kitabü'l-Havale]. Istanbul: Mihran Matbaası,

1301, s. 281-311.

Mesud Efendi, Mir'at-z Mecelle, [l. baskı]. Matbaa-i Osmaniye, [istanbul]. 1297 r. ll299 h.,

12+4+870 s.; tashihli 3. baskı, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1302, 12+

750 s.ı 1

Ömer Hilmi, Mir'atii'l-Mece/le, Medrese-i Hukuk 5. kısım, istanbul: Matbaa-i Mekteb-i Sanayi-i Şiihan e, 1298. ı:ı 5

Süleyman Has bi, Tafsflli-Ta!lziizi'l-Kauaidi'l-Fzklziyye ue'l-Usliliyye fi Elllleli'l-Mecelleti'l-Aizkami'/-Adliyye, Istanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1299 h./ 1297 r., 258 s. [kapakta, birinci baskı olduğu belirtilmiştir].

Ali Haydar, Mirkatii'l-Mece/le, tvfedrese-i Hukuk tefrika kısmı,ıJr. [İstanbul]: Mekteb-i Sanayi-i Şahane Matbaası, Kitab-ı Hadi Aşer, 1298, 95 s.; Kitab-ı Sanf Aşer, [İstanbul]:

134 Metnin sonunda (s. 740). hu baskının, tasbilıli üçüncü baskı olduğu ve Rebiül-Alıir 1303 senesinde tab edildiği belirtiliyor. Bu durumda başta ve so nda, baskı yeri ve matbaa bilgisi ile

birlikte gösterilen 1302 tarihini rumi olarak kabul etmek gerekecektir. Ayru tarilıli başka bir

nüslıanın, fıhristten önceki müteselsil sayfa numaralan taşıyan ilk üç sayfasında, İbrahim

Halebi'nin bir eserine yazılmış üç adet Arapça takriz vardır. Bunun matbaada baskı esnasında meydana gelen bir karışıklıktan kaynaklandığı düşünülebilir.

Ferhat Koca; Mesud Efendi' nin, adıgeçen kitabı Ilieri 1298 yılında tamamladığını (Mesud

Efendi'nin bu konudaki kendi ifadesi için bkz. Mir'at-ı Mecelle, 1299 lı., s. 855) belirttikten

sonr;ı, kitabın baskılarını 1290, 1297, 1299,1302 olarak vermektedir ki, Mecelle'nin son kitabının 1293 tarilıli olduğu da dikkate alnıclığnıda, ilk baskı için verilen tarilıin yaıılışlığı ortadadır. Şamil Şahin de, kitap için beş baskı (Matbaa-i Osmaniye: 1290, 1297, 1299, 1300,

1302) göstermektedir. Bkz. Diriise Mıiceze an Mecelleti'l-Alıktinıi'l-Adliyye: Mukaddinıetu

Meşni ue Bibliyografiyye Şrinıile, Dımaşk: Daru Garhira, 2004/1424, s. 59). Bu çalışmada,

lıicri ve rumi tarilılerin birbirine karıştınldığı anlaşılmaktadır. Koca ve Şahin tarafından

gösterilen J290 tarihli baskı bilgisi, Süleymaniye Kütüphanesi'nde Tırnovalı bölümünde

bulunan 1297 r./1299 lı. tarihli bir nüshanın, katalog fişine yanlış kaydedilmesinden kaynaklanmış ve bu fişe dayalı tarihlendirmelerde de, yanlış olan bu tarilı tekrarlanmıştır. Aydın da 1297/1299 r., 1299 ve 1302 tarihlerini vermektedir ("Mecelle-i Alıkam-i Adliyye", s.

234) ki, ilk baskının tarihinde hicri ile rumi tarihler yer değiştirmlştir. Özege, ilk baskı için

1297/.1299 tarihini vermektedir (c. lll, s. 1162). özege'nin ilk baskı için verdiği sayfa sayısı,

eldeki mevcut nüslıalardan farklıdır. Kitabın ikinci baskısı ile ilgili kesin bilgi için, bu baskıya ait bir nüslıanın görülmesi gerekmektedir.

135 Özege, c. III, s. 1165. Refik Gür'ün, kitabının bibliyografyasında (s. 101), ömer Hilmi Efendi'ye nisbet ettiği Şerlw'l-Mecelle (İstanbul: Mekteb-i Sanayii-i Nefise Matbaası, 1298), bu

kitap olsa gerektir.

136 Kitabın s~ııunda bulunan "ilıtar"da, birlikte ciltlenen bu altı kitap, Mirktitii'l-Mecelle'nin

"ci!d-i saıii"si olarak belirtilmiş ve tefrika halindeki sayfaların cildinde kolaylık sağlamak

üzere şerhin yayımlandığı Medrese-i Hukuk dergisine ait 30 sayın m numaraları verilmiştir.

Ali Haydar' ın, andördüncü kitaba ait şerlıiıı baş tarafında, numara'sız sayfalarda [s. 4-5] bulunan takdim yazısındaki ifadelerinden, şerhe 1 ı. kitaptan başladığı anlaşılınakla birlikte,

buradaki "cild-i sani" ifadesinin çağrıştırdığı üzere şerhill birinci cildinin bulunup bulunmaclığı hakkında bilgi salıibi değiliz. Mulıtemelen, önceki kirapiara ilişkin şerlıler, yazarın

daha sonraki yıllarda müstakil kitaplar olarak yayımlanan şerhleri olmalıdır.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 264 (1, 2)

Türkçcdc ıVIccclle Li teratürü 711

129!3, 29 s.; Kittib-ı Stili.~ Aşer, [İstanbul]: 1298, 35 s.; Kitab-ı Rtibi' Aşer, [İstanbul]:

129!3, 84 s.; Kitab-ı Htirrıis Aşer, [İstanhul]: 1299, 141 s.; Kitab-ı Sô.dis Aşer, istanbul:

1299, Gl s. m

Ali Haydar, Hoca Eminefendizade [Küçük[; Diirerii'l-Hilkktim Şer/w Mecelleti'l-Alıktim, c.!,

:ı. baskı, istanbul: Matbaa-i"Tevsi' -i Tıba'at, 1330, 992 s.; c. II, 3. baskı, Kostantiniyye: Matbaa-i Ebüzziya, y.y:, ts., 952 s.; c. lll, Kostantiniyye: Matbaa-i Ebüzziya,

13:ıo, 9fl9 s.; c. rv; [İstanbul]: Hukuk Matbaası, 1330, 831 s.ı H

Atıf Bey, Mecelle-i Alıktim-ı Adliyye'den Kavtiid-i Kiilliyye-i Fıklıiyyenin İztilıı, Muharrirleri:

Mustafa Mecdüddin- Mehmed Selahaddin, [İstanbul]: Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgahı (Taş baskı), 1305 h., 150 s. ı39

Atıf Bey, Şerlı-i Mecelle-i Alıktim-ı Adliyyei:len Kitabii'l-Biiyı1', Muharriri: Ahmed Fahreddin,

[İstanbul[: Mekteo-i Mülkiye-i Şahane Destgahı (Taşbaskı), 1305 h.,

122 s.ı·ıtJ

Atıf Bey, Mecelle-i Alıktim-ı Adliyye, Kısm-ı salis, Muharriri: Mehmed Selahaddin, [İstanbul:

Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgahı (Taşbaskı)]. 1308 h., 277 s.ı ı

Atıf Bey, Mecelle-i Alıkô.m-ı Adliyye'den Kitabii'l-Keftile, Müsevvidi: Mehmed Şerif, [İstanbul: Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgabı (Taş baskı)]. 1309-1310, s. 278-459. 42

Atıf Bey, Mecelle-i Alıktim-ı Adliyye'den Kitabii'l-Haviile, Mübeyyizi: Mehmed Faik, [İstanbul]: Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgahı (Taşbaskı). 1309 h., s. 462-498.ı 43

Atıf Bey, Mecelle-iAlıkô.m-ıAdliyyei:len Kitabü'r-Relıin, Mübeyyizi: Mehmed Nuri, [istanbul:

ivlekteb-i J'vlülkiye-i Şahane Destgabı (Taşbaskı)J. 1309 h.-1311 h., s. 499-576.ı'14

Atıf (Kuyucaklızade). Mecelle-i Alıktim-ı Adliyye'den Kaviiid-i Külliyye-i Fıklıiyyenin İziilıı

Kitabii'l-Büyıi [Şerlıi]-Kitabü'l-Hacr vel-İkriilı ve'ş-Şiif'a [Şerlıi]: istanbul: Mektebi Mülkiye-i Şahane Destga.bı (Taşbaskı), 1311-1313 h., 1114 s. 145

Atıf, Mecelle-i Alıkc1nı-ı Adliyye, Mekatib-i Mülkiyye Beşinci Sene Talebesin e, 2 Cilt, istanbul: Mekteb-i Mülkiye Destgabı, 1311-1314,830 s.ı G

137 Özege de, aynı bilgileri vermektedir (c. III, s. 1167). Aydın, KüçükAli Haydar Efendi'nin eserleri arasında, onbirinciden oııaltıncıya kadar olan kitapların şerhi olarak Mirkc1tii'l-ı'vfecelle

(l298-1299)'ye işaret etmektedir. Bkz., M. Akif Aydın, "Ali Haydar Efendi. Küçük", DİA, c. II,

istanbul, 1989, s. 397.

138 Dördüncü cildin sonunda, bütün ciltler için bir hata savab cetveli hazırlandığı ve ayrı bir

forma olarak ücretsiz dağıtılacağı bilgisi verilmektedir.

139 1-100. maddelerin şerhini içerir. Kapak notu: "Mekteb-i Mülkiye-i Şahane dördüncü sene

talebesine mahsus olmak üzere ınekteb-i mezkur destgahında tab' u temsil kılındı."'

140 101-299. maddeleri içerir.

141 300-608. maddeleri içerir. Kapak notu: "Muallim faziletiii AtıfBeyefendi hazretlerinin beşinci seneye takrir buyurduldan dersleri cami'dir." "Beşinci sene talebesine mahsus ve matbüu mahduddur."

142 612-672. maddeleri içerir. Kapak notu: "Muallim faziletlü AtıfBeyefendi hazretlerinin altıncı seneye takrir buyurduldan dersleri cami'dir."

143 Kapak notu: "lVlektebi Mülkiye-i Şahane müntelıi sınıf talebesine malısus olarak ınekteb-i

mezkur litografya destgahında tab' olunmuştur."

144 761. maddeye kadardır. Kapak notu: "Mektebi Mülkiye-i Şahane ınüntehi sınıf talebesine

mahsus olarak mekteb-i mezkur litografya destgahında tab' olunmuştur."

145 Özege, c. lll, s. 1043.

146 Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu, 5115.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 265 (1, 1)

712 TALİD, 3(5), 2005, S. Erdem

Atıf, Mecelle-i Alıkdm-ı Adliyye'den Kaudid-i Kiilliyye-i Fıklıiyyenin lziilıı, istanbul, 1315,

50fl s.ı 47

Atıf Bey, Mecelle-i Alıkdm-ı Arlliyye'den Krwliid-i Kiilliyye-i Fıklıiyyenin İzlilıı, Dersaader:

Mahmud Bey Matbaası, 1318, 16 +lll s. 2. baskı, Mecelle-i Alıkiilil-l Adliyye'de11

Kauliid-i Külliyye Şer/ı i, istanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1327, 16+ 1 ll s.; 3. baskı, Mecelle-i Alıkiilil-I Adliyye Şerlıi ue Krwiiid-i Kiilliyye-i Fıklıiyyenin lzrilıı, istanhul: Evkaf-ı islaıniyye Matbaası, 1339, 16+ lll s.

Atıf Bey, f.,fecel/e-i Alıkiilil-I Arlliyye'den Şerlı-i Kiwhii'/-Biiyıi', Dersaadet: l'vlahnıud Bey Matbaası, 1318, EJO s.; L. baskı, istanbul: Tanin Matbaası, 132B, 190 s.

Atıf Bey. f>dece/le-i Alıkdm-I Arlliyyei:len Kitlibii'l-İciiriit, Dersaadet: l'vlahınud Bey l'vlatbaası,

1318, 143 s.; 2. baskı, Iİstanbulj:Matbaa-i Hayriyye ve Şürekası, 1330, 14:1 s.

Atıf Bey, 1'vfecelle-i Alıkiim-1 Atlliyye Şerlı-i Kitabii'l-Kefiile, Dersaadet: Mahmud Bey i'vlatbaası, 131B, 56 s. 2. baskı, Mecelle-iA/ıkô.nl-1 Adli;ye'den Şerlı-i Kitahii'l-Kefrile, Dersaadet: Matbaa-i Hayriyye ve Şürekası, 1332, 56 s.

Atıf Bey, Mecelle-iAhktim-ıAdli_vye Şerlı-i Kitabii'I-Hautile, Dersaadet Mahmud Bey Matbaası, 1318, 27 s.; 2. baskı, Mecelle-i Alıktim-ı Adli_ıyei:/en Şerlı-i Kitabii'l-Hauôle,

Dersaadet: Matbaa-i Hayriyye ve Şürekası, 1332, 27 s.

Atıf Bey, Mecelle-i Alıktim.-1 Arlli;ye Şerlı-i Kitabii'r-Reltin, Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası, 13Hl, 48 s.; 2. baskı, Mecelle-i Alıkam-ı Adliyye'den Şerh-i Kita/Jii'r-Relıin, istanbul: Tanin Matbaası, 1329, 48 s. ı4H

Atıf Bey, Mecelle-i Alıklim-1 Arlli;ye Şerh-i Kitabii'l-Emrmrit, Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası, 1319,68 s.; 2. baskı, Mece/le-iAiıküm-ıAdlixve'den Şerlı-i Kitabii'I-Enwniit,

istanbul: Taniıı Matbaası, 1329, 4fl s. 9

AtıfBey, Mecelle-i Alıkam-ı ArlliyyeŞerlı-i KitahWI-Hihe, Dersaadet Mahmud Bey Matbaası,

1319, 37 s.; 2. baskı, Mecelle-i Alıkô.m-1 Adliyyei:len Şerlı-i Kitahii'l-Hihe, Dersaadet: Matbaa-i Hayriyye ve Şürekası, 1332, 37 s.

Atıf Bey, Mecelle-i Alıktirn-ı Arlli;ye Şerlı-i Kitabii'l-Gash ue'l-İtlr1f. Dersaadet: Mahmud Bey

Matbaası, 1319, 46 s.; 2. baskı, Mecelle-i Alıktim-ı Arlliyye'den Şerh-i Kitahii'l-Gaslı

ue'l-itlôf, Dersaadet: Matbaa-i Hayriyye ve Şürekası, 1332, 46 s.

Atıf Bey, !v!ecelle-i Alıkam-ı Arlliyye Şerlı-i Kitabii'l-Hacr ue'l-ikrlilı ue'ş-Şüj'a, Dersaadet:

Mahmud Bey Matbaası, 1318, 58 s.; 2. baskı, Mecelle-i Alıkilm-ı Adli_ıyei:len Şerlt-i

Kitahii'/-Hacr ue'l-ikmh ue'ş-Şiifa, Dersaadet Matbaa-i Hayriyye ve Şürekası,

1332, 5B s.

Atıf Bey, Mecelle-i Alıkiim-1 Arlliyye'den Şerlı-i Kitabii'ş-Şirker, istanbul: Tanin tvlatbaası,

132B, 241 s. ı on

147 Türkiye Basmaları Toplu Kataloğu, 5118.

148 üzege, c. lll, s. 1043.

149 Üzege, c. III, s. 1044.

150 Atıf Efendi'nin oğlu Kemal Atıf'ın -kapağın iç sayfasında bulunan- notuna göre, Atıf Efendi'nin talebelerinden Bekir Sami Efendi, bu kitabın son kısımları ilc müteakip kitapları, hocasının usulüne uygun olarakyazmış ama hocasına atfen onun adını koymuştur. Ancak daha sonra bu isimle başka lı ir kitap çıkıp çıkınadığın ı bilmiyoruz. Özege, bu haskıyı 2. baskı

olarak kaydetıniş, ancak lı irinci baskıyı gösterınemiştir (c. Ill, s. 1 044).

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 265 (1, 2)

Türkçeıle M eecilc Literatiirii 713

Ahmed Uitti. Ziihderii'l-Ecvilıe llline'l-Mecelleti'l-Aiikömi'I-Adliyye, 1. cüz, istanbul: Matbaa-i Amire, non. !i+Tl s_ı:;ı

Orpilyan, Serkiz, Mif"tliluı'l-ı\i!ecel/e, Kasbar (nşr.), istanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1299

h./129B r., 660 s.

Mehmed Ali, Rehber-i Tülilıin-i Mecelle, Dersaadet: l'vlahmud Bey Matbaası, ı305, 44+G24 s.

Hlafızl ıvı lehmedl Ziyfıeddin (Kale-i Sultaniyeli Türkzfıde). lv/ecel/e-i Alıküm-ı Adli_ı:ve Şerlıi,

Dersaadet: Kasbar Matbaası, J:ı12, f1+ ı l9B+ ı O s.ı :!

Zağralı Fehmi, Ziihdetii'/-Mecelle, ı lersaadet Hakkak Serviçe Matbaası, 1312, 17 s.ı5:ı

Hacı Heşid Paşa, Riılıll'l-Mecelle, c. 1, Darü'I-Hilafeti'I-Aliyye, 132G, 214+ı s.; c. Il, Dfırü'l-Hilafeti'I-Aiiyye: Tercüman-ı Hakikat Matbaası, 1327, 254+2 s.; c. III, Dersaadet: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, 1328, 256 s. ; c. IV. Dersaadet Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, U2B, 212 s.; c.\~ Dersaadet: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, 132B, 275 s.; c.

VI, Dersaadet: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, ı327, 359 s.; c. VII, Dersaaclet: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, ı:{2B, 252 s.; c. VHI, Dersaaclet: Matbaa-i Hayriye ve Şürekası, 132B, 307 s.

Mustafa 1-'evzi. ı'vlecel/e-i Altkr/111-t ,-\rlliyye'den, istanbul: l'v!atbaa-i Hukuki ye, 1327- ı 32~l. Kitiilıii'l-Enıfinrlt Şer/ı i, ı 5:1+5 s.; Kitiihii'I-Hihe Şerit i, 1 60+4 s.(') 1" 4

Mustafa Fevzi, Mecelle-i Alıklinı-ı Adliyye'clen Kitiihii'ş-Şirket, lv!ehmed Tahir ve Ahmet Talat (nşr.). istanbul: Matbaa-i Hukukiyye, 132B, 636 s.i55

Mustafa Fevzi, Mecelle-i A/ıkiim.-1 Adliyye{/en Kitiibii'l- llekal et, nşr. Mehmed Tahir- Ahmet

Talat, İstanbul: Matbaa-i Hukukiyye, 1329, 120 s.ı:;r,

Mehmed Ri fat (Gelibolulu). Tevü.fiıkü.t-ı Krwiiid-i Kiilliyye, İzmir: İzmir Vilayet Matbaası,

1313, 112 s.ı 57

Ali Ulvi, Telizis-i Krwfiid-i Kiillizve ve Istzla/ıiit-z Fıklziyye, İstanbul: A. Asaduryan Şirket-i

Mürettibiye l'v!atbaası, ı:~ ı 7, 12B s.

Cevdet Bey, lv/ecelle Şer/ı i: Kısm-ı J-:'puel Kavald-i Kiilliye, Dersaadet Ahmet Saki Bey Matbaası, 1327, :1 ı 0+2 s.

151 Öztürk'ün verdiği bilgiye göre SirozTicaret Mahkemesi reisi tarafından yazılan eser, "K.-Büyiı'da geçen bazı ıneseleleriıı sual-cevap tarzında izahı ınalıiyetiıuledir." Bkz. Öztürk. s.

115: Özege, c. V, s. 2132.

152 Kitabın başında altı" tane Arapça takriz, sonunda Mecelle metinlerinin sonunda bulun_an iiç

ilave. metin bulunmaktadır (s. ll BG-1 ı 98).

153 Mecelle'nin bütün kitapları m ve kavfiid-i kiilliyeyi biiyük boy (40x2B cm.) birer sayfada tahlo ve kutucuklar içine yerleştirilmiş maddelerle özetleyen çalı~ına, herhangi bir şerh içerıncınckle birlikte, !VIecel/e metni üzerine yardımcı bir çalışına olarak lıu listeye dahil edilmiştir.

154 Üzege, c. lll, s. 1044.

155 Kapak notu: "Dcrsaadet Bidayet l'vlahkcıncsi Hukuk Reisi ve Dariilfiiııun Hukuk ~ulıesi

iiçiincii sene Mualliıııi Mustafa Fevzi Efeneli'nin zalıtulunan rakrir-i ülileridir. l'vluallim-i

ıııuhtereıııin ruhsatıyla tah' ettirilen forınaların adedi ıııahcluttur."

15G Kapak İıotu: "Dersaadet Bidayer ıvıahkemesi Hukuk Reisi ve Dariilfiinun Hukuk ~ulıesi

üçüncü sene i'vfualliıni l'vlustafa Fevzi Efendi'nin zabtoluııaıı takrir-i ülilcridir. l'vlualliııı-i

mu h teremin nıhsatıyla tab' ettirilen fonnaların adedi ınalıcluttur."

157 Yazarı, dava vcklli olan kitap, "Fer'i kaidelerin kavfıid-i külliyeye ircfıı mahiyetindedir." Bkz.

Öztlirk, s. 115; Özege; c. IV, s. 1 B45.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 266 (1, 1)

714 TALİD, 3(5), 2005, S. Erdem

Ahmed Şükrü, Teı1şilı-i Kaufıid-i Fıklıiyye, istanbul: Necm-i istikbal Matbaası, 1327,

67 s.ı5u

Mansurizade Mehmed Said, 1rıt/Jikfıt-ı Mecelle, Ciiz-i Eımel, Kita/Jil'l-Biiyıl', Kostantiniyye:

Matbaa-i Ebuzziya, 1:!28, 150+1 s.

Cemal(eddin), Kitti/Jii'ş-Şirket, Selanik, 1325, (Taşbaskı), 352 s., (tan1anılannııyor). ı59

Cemaleddin, Kitri/Jii'd-Drı'ufı, İsmail Hakkı lstruıncalı (not tutan). Selanik, 132G/l327

(1910). (Taşbaskı). 17fi s.ıun

Ceınaleddin, Kitri/Jii'/-Be)yill(il ue't-Talılif, isınail Hakkı lstruıncalı (not tutan), Selanik,

1326-1327 (1910-Ell 1). (Taşbaskı). 215 s.lfiı

Ceınal(eddin). Kittibii'l- Vekr1/e Ser/ı i, İsmail Hakkı lstrumcalı (not tutan). Selanik, 132G.

(Taş baskı). 144 s. ıı;ı

Ceınaleddin, Kitti/Jii's-Sullı ve'l-İ/Jra ve'l-İkılir, İsmail Hakkı lstruıncalı (not tutan), Selanik,

1327/l329, (Taş baskı). 190 s. ıG3

Mece/le-iAiıkrim-ıAdliyye, Tabi' ve naşiri: Terakki Kütüphanesi Sahibi Mehmed Şeınseddin,

Kostantiniyye, 1329, 784+16 s.ıG4

Ergüney, Hilmi, izalılı ue Mukayeseli Mecelle Kiillf Kaideleri, İstanbul: Yenilik Basıınevi,

1965, 144+4 s.

A11ıned Ziya Efendi. İslfım Hukukll/lllll Genel ilkeleri: Kauaid-i Killiiye Şer/ı i, A. Osman Koçkuzu (haz.). Konya: Esra Yayınları, 1996, 143 s.ıG5

Yıldırım, Mustafa, Mecelle'nin Kiilli Kaideleri, İzmir: İzmir ilahiyat Fakültesi Yayınları, 2001,

218 s.

İlhan, Cengiz, Mecelle: Hukuku11 Doksan Dokuz ilkesi (Eski Hukukwı, Mecelle'nin Doksan

Dokuz Genel Kuralllllll Çeuirisi, Yonımu ve Giiniimiiz Hukuku ile Kaı;çılaştırılması), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 2003, 26+86 s.

C. Mecelle incelemeleril6G

Abdurrahman Adil, "Mecelle mi Kod Napolyon mu?", İkdam, 25 Teşrinisani 1923.

Abdurrahman Adil, "Hukuk-ı M edeniye Tarihinden: Mecell.e mi Kod Napolyon mu?", Hadisiit-ı Hukukiye, ikinci tertib, cüz 13, İstanbul: İkdaın Matbaası, Kanun-ı Evvel

1339/1923, s. 182-1fl4 (yazar, yazının sonlarında Mecelle'nin Türk hukuk diline

olan katkısından söz eder).

158 Kitabııı sonunda, yazılış tarihi olarak 1308 r./ 1310 lı. senesi gösterilmektedir.

159 Özege, c. Il, s. 906.

160 Özege, c. Il, s. 901.

161 özege, c. ll, s. 902.

162 Özege, c. ll, s. 905.

163 Özege, c. ll, s. 906.

164 lvfecelle nüshası olarak göriilen bu eserin, küçük de olsa bazı notlar ve açıklamalar ihtiva etmesi dolayısıyla, bir nevi şerh gibi kabul edilmesi gerektiğine dair yukarıda bilgi verilmiş li.

Bkz. Dipnot 16.

165 Hazırlayanın verdiği bilgiye göre, yazar, Konya Hukuk Mektebi'nde Kavaid-i Külliye dersinin ho casıdır ve bu şerh, talebeye ders notu olarak verilen 100 sayfalık teksirden ibarettir

(s. 6-7). Şerhin ilk yayın tarihine ilişkin bilgi verilmemiştir. Eserin yayını özenli değildir,

okuma ve dizgi yanlışları vardır.

166 Tiirk Hukuk Bibliyografymi'nda,, Mecelle ile ilgili bölümde (s. 55-67) yer verilen birçok makale, ancak bu alanda literatür değerlendirmesi yapacak araştırınacıların ilgisini çekecek

düzeyde teknik detaylada ilgili olduğu için, bu listeye dahil edilmemiştir.

T

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 266 (1, 2)

Türkçetic Mecelle Li teratürü 715

Ahmed Cevdet Paşa, Ma'nlztit, YusufHalaçoğlu (nşr.), istanbul: Çağrı Yayınları, 1980, s. 194-

238.

Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir, Cavid Baysun (nşr.J, I-IV, Ankara 1953-57 (2. baskı, 1986), c. I,

s. 62-64; c. III, s. 239; c. IV, s. 95-97,120,126,131, 135-138,161, 174, 194-198,263-

264,273.

Ahmet Ceudet Paşa Semineri, 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986,

vii+230+1 s.

Alırnet Ceudet Paşa (1823-1895): Vefatı mn 100. Yılına Armağan, Sempozyum: 9-11 Haziran

1995, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997, xv+400 s.

Ahmed Nazif, "Teceddüd-Tekemmül: Mecelle Meselesi", Sebilii'r-Reşad, 5 Cumade'l-Ola

1342/ 20 KanOn-i ewell:B9, c. XXIII, sy. 579, s. 99-100.

Ahmed Nazif, "Teceddüd ve Tekemmül: Mecelle Meselesi", Se/ıilii'r-Reşad, 12 Cumade'l-Ola

1342/13 Kanfın-i ewel ı:B9, c. XXIII, sy. 580, s. 120.

Akgündüz, Ahmet, Mukayeseli İslrim ue Osmanlı Hukuku Kiilliyatı, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1986, xxxvi+1000 s.

Akgündüz, Ahmet, "Dürerü'l-Hükkam", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Arısiklopedisi, c. X, istanbul, 1994, s. 28-29.

Akman, Mehmet, "Mecelle'de Ariyet Sözleşmesi," Yüksek Lisans Tezi, istanbul: Marmara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı Hukuk Tarihi

Bilim Dalı, 1989, 99 s.

Akyılmaz, Gül," Mecelle'ye Göre Hakimin Vasıfları", Türk Hukuk Enstitiisii DergL>i, 1996,

sy. 5.

Akyol, Taha, Medine'den Lozan'a: Çok Hukuklu Sistemin Tarihteki Deneyleri, Istanbul: Milliyet Yayınları, 1996, s. 49-56 (" Osmanlı'da Mecelle Reformu"), s. 57-66 ("Mecelle ve

Hukuk Birliği").

Ali Haydar (Muhami), "Mecelle'nin Tadili Münasebetiyle (1-9)", Mulıiimat, 1337-1338, sy. 1-

7, 9-1Q.IG7

Arslanlı, Halil," Mecelle'de Hasar", İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 1948, c.

XI\1, sy. ı -2, s. 248-271.

Aydın, M. Akif, "Bir Hukukçu Olarak Ahmed Cevdet Paşa", Alunet Ceudet Paşa Semineri, 27-

28 Mayıs 1985 Bildiriler, istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma

Merkezi, istanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986, s. 21-39 [bu makale, yazarın

İslam ue Osmanlı Hukuk rı Araştırmaları (İstanbul: iz Yayıncılık, 1996, s. 37 -57) adlı kitabında yeniden yayımlanmıştır].

Aydın, M. Akif, "Mecelle'nin Yürürlükten Kaldırılan Altıncı Kitabı Kitabü'l-Vedia", Osmanlı

Araştırmaları, 1993, sy. 1:1, s. 207-226 [bu makale, yazarın İsltimue Osmanlı Hukuku Araştırmaları (İstanbul: iz Yayıncılık, 1996, s. 191-219) adlı kitabında yeniden

yayımlanmıştır].

Aydın, M. Akif, "Türk Hukukunun Laikleş me Sürecinde Lozan'ın Oynadığı Rol", İslami Araştırmalar; 1995, c. VIII, sy. :1-4, s. 166-172 [bu makale, yazarın İslam ve Osmanlı Hu167 Avukat Ali Haydar, 9 yazıdan oluşan bu·seride; medeni kanunun önemi, Fransa ve Almanya

medeni kanunlarının ve Mecelle'nin tarihçesi gibi konularda bilgi verdikten sonra, medeni

kanunun nasıl hazırlanması gerektiğini, şahıs, aile, borçlar ve miras hukuku konularını dikkate alarak tartışına ktadır.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 267 (1, 1)

716 TALi D. 3(5), 2005, S. Erdem

kitkii Amştmnalrm (İstanbul: iz Yayıncılık, l~l9fi, s. 2~17-:~12) adlı kitabında yeniden yayıınlanınışrırl.

Aydın. ıvı. Akil". "Kitabü'l-Vedi"a ve Ahmet Cevdet Paşa", Alunet Ce11detl'aşa (1 82.'!-1895): \k'-

fntımn Wll. Yılina Arnuığrın, Sempozyum.: .'J-11 Hazi mn 19.'15, Ankara: Türkiye Lliyanet Vakfı Yayınları. 1997, s. 329-334.

Aydın, ıvı. Akif. "Mecelle'nin Hazırlanışı", Osmanli Amşrınna!nn. l~lB9, sy. ~ı. istanbul, s. :ıı50 !bu makale, yazann İsliinı 11e Osmmılı Hllku/.:u Araştnmalan (İstanbul: iz Yayıncılık. 199(), s. 59-!Hl) adlı kitabında yeniden yayımlanmıştır!.

Aydın, M. Akif, İsliinı 11e Osnwnlı Hukuku Amşrımıaları, istanbul: iz Yayıncılık, 1~19fi,

312 s.

Aydın, M. Akif "Mecelle-i Ahkam-ı Adliye", Türkiye Diyanet Vakti İsitım Ansi/.:lopedisi, c.

X>..'VIII, Ankara, 200:i, s. 231-235.

Aygün, Mustafa Yaşar, "İlk Medeni Kanun Mecelle", Tiiı"/.:iye Noterler Rirligi Hu/.:1tk Deıgisi,

199B, sy. 100, s. 12-2!1.(')

Haktır, Mustafa, "Mecelle'nin Külli Kaideleri ve Ahmet Cevdet Paşa", Ahmet Cevdet Paşa

(1823-1895): Vef"atınuı 1011. Yılına Armafjcuı, Sempozyum: 9-11 Haziran /995, Ankara: Türkiye DiyanetVakfı Yayınları, 19~17. s. 3!5-321.

Barkan. Om er Lütti, "Tanzimat Terkikierinin Ortaya Koyduğu Bazı Meseleler", (Tanzimarın

yüzüncü yıldönümünde İstanbul Üniversitesi tarafından hazırlanan eserin birinci cildi ınünasebetiyle)", !Kitap Değerlendirmesi!. İstanin ı! O nillersitesi İktisat rrı­

/.:iiltesi lv/ecnwast, 1941, c. Il, sy .. 2, s. 2RR-329.

Barkan, Om er Lütti, "Kanunlaşrırma hareketleri ve Tanzimat, Dr. Hıfzı Veldet. Tanzimatm

yüzündi yıl dönüm ii münasebetile neşredilen kitaptan alınmış ayrı baskı. Maarif

ınatbaası, istanbul, 1!140, sahife 71 (13~1-209). Fiyatı 25 kuruş." IKitap Değerlendirmesi!. İstwıhul Oniıwrsitesi Hıı/.:u/.: Fa/.:iiltesi Mecmuası, 1941, c. VII. sy. 2-:1, s. 700-

717.

Barkan, Om er Liitti, "Ord. Prof. Ebülüla Mardin. Medeni Hukuk cephesinden Ahmet Cevdet Paşa (l822-JR95). Ölümünün 50 nci yıldiinümü münasebetile, istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi yayınlarından 1946. :~()8 salı i fe ve 1 f1 resim. Fiyatı: :ıa4

krş. Satış yeri: Halk Kitabevi", IKitap Değerlendirmesi!. İstanlnıl Onium:~itesi 1-/u-·

/.:11/.: Frı/.:iiltesi Mecmuası, 1946, c. XII, sy. 4, s. 1:104-1315.

Belgesay, Mustafa Reşit. "Mecelle'nin Külll Kaideleri ve Yeni Hukuk", İstanin ıi Oni11eı:~itesi

H11/.:u/.: Fa/.:iilresi Memnınsı, 1946, c. XII. sy. 2-3, s. 5()1 -608 !Ayrı basım: Belgesay,

Mustafa Reşit, Mecelle'nin Kiilli Kaideleri 11e Yeni Hu/.:11/.:, İstanbul: İsınail Akgün

Matbaası. El47, 5f1 s.ı.

Belgesay, Mustafa Reşit, K11r'an Hii/.:iimleri ue Modem Hukuk, istanbul: Fakülteler M arbaası, 1963.

Berki, Ali Him m et, H11/.:u/.: f.i[antıgı ue Tef~ir, Ankara: Gaye Matbaacılık ve Gazetecilik T.A.CJ.,

!~148, s. 120-203.

Berki, Ali Hi mmet. Hllkllk Tariitilirfen İslam Hllkllklll, Ankara: Diyanet İşleri Reisi i ği Yayınları, 1955, s. 56-!44.

Berki, Ali Hiınmet, "Mecelle", isitım Medeniyeti, 1967, c. l, sy. 4, s. 27-29.

Berkin, Necmeddin Mümtaz, "IV!ecellenin Külli Kaideleri ve Yeni Hukukun Ana Meselesi",

İleri Hllkllk, 1947, c. ll, sy. 23.(')

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 267 (1, 2)

Türkçelle ıY!ecel/e Li teratürü 717

Berkin, Necmeddin Mümtaz, "Mecelle ve Eski Hukukumuzun Kifayetsizliği", İleri Hukuk,

1947, c. ll, sy. 2f1.

Bozkurt, Gül nihai; Batı Hukukw1111L Tiirkiye'de Benimsenmesi, Ankara: Türk Tarih Kuruımı

Yayınları, 1ml6, s. 159-174.

"Büyük İnkılaplarıınız: Mecelle'den-Kanun-ı Medeniye", Resimli Şark, 1933, sy. 35.(')

Celal Nuri [İleri!. "Mecelle Meselesi", ictilıad, 1329, c. rv, sy. 64, s. 1384-1387.

Celal Nuri [İleri!. Kendi Nokta-i Nazarımdan Hukuk-ı Diillel, İstanbul: Osmanlı Şirketi Matbaası, 1330 h., içinde "İslüm'da Vücub-i Teceddüd", s. ı 76-186.

Celal Nuri [İleri!, Halliiic-i Kaııwıiyemiz, Istanbul: Kütüphane-i İctihad, Matbaa-t ictihad,

1331 h.

Celal Nuri [İleri!, ittilınd-ı islfim: isliim'uı Mazisi Hali isriklıali, İstanbul: Yeni Osmanlı Matbaası, 1331 h., s. 48-5G.

Cemaleddin, "Mukayese-i Kavanin-i Medeniyye: Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye- Fransa Kaı1tln-ı Medenisi", ilm-i Hukuk lle M11kayese-i Kalliinirı Mecrnuasz, 1325, sene l, c.

ı. s. 22-32.

Çeker, Orhan, "Mecelle'de Ele Alınınayan Üç Konu", 1985, ilim ue Sanat, sy. 4, Ankara, s. 59-

fi7.(*)

Çeker, Orhan," Mecelle'de Ele Alınınayan Üç Konu: Faiz, Sarf ve Karz", 1994, Selçuk Ünillersiresi ilalıiym Fakiiiresi /Jergisi, sy. 5, s. 99-117.

Çeker, Orhan, "Mecelle'de Ele Alınınayan Üç Konu: Faiz, Sarf ve Karz", Alzmet Cellder Paşa

(1823-1895): Vefatı mn Wll. Yılına Armağan. Sempozywn: 9-11 Hazimn 1995, Ankara: Türkiye DiyanetVakfı Ya}~nları, 1997, s. 343-3GO. [1994 tarihli yazının aynısıdır. i

Dere! i, Kazım, "A. Hetik Gür, Hukuk Tarihi ve Tefekkürü Bakıınındanlvlecelle" [Kitap Değerlendirmesil. Adaler Dergisi, 1958, c. XLIX, sy. 7-8, Ankara, s. 478-47~1.

Ekin ci, Ekrem Buğra, "Hukuk Tarihimizin Abiele Eseri ı\!Iecelle", Tari/ı 11e Medeniyet, ı 997, sy.

:ın, s. 45-4!!.

Erdoğan, Mustafa, "Mecelle'den Günümüze", İliln, Kiiltı"ir lle Sanatta Gerçek, 1979, c. I. sy.

ll, İstanbul, s. 20-24; c. I. sy. 12, s. 24-28.

Ergin, Osman [Nuri!. Tiirkiye Manrif Tarihi [Kapakta: Türki. c. !-\~İstanbul: Eser Matbaası,

1~177 (l. baskı, 1939-l94:ıı. "Mecelle Cemiyeti", c. I-Il, s. 264-270; "Hukukta İnkılap:

1vlecelle'nin Terkive isviı,:re Medeni Kanununun Kabulü", c.\~ s. 1804-1821.

Erşahin, Seyfettin, "Husya Türklerinin Mecelle Hazırlama Girişimleri", Alırnet Ce11det Paşa

(1823-1895): \lefarmzn JIJO. Yılına Armağan, Serııpozy11111: 9-11 Haziran 1995, Ankara: Türkiye Di yan et Vakfı Yayınları, 1997, s. 361 -3G9.

Fatımı Aliye, Alunet Ce (Ider Paşa ı w Zrurıanz, istanbul, 1332.

fevzioğlu, fevzi Necıneddin, "Evvelki Hukukumuzcia (l:VIecelle'de) Şuf'a Hakkı," isrwıbul

Üni(lersitesi H11kuk Fakiiiresi Mecmuası, 1950, c. XVI. sy. 3-4, s. ~15!!-992.

Fınclıkoğlu, Ziyaeeldin Fahri, ''Aile Hukukumuzun Tedvini Meselesi", Elıii'l-ulii Mardin Arma.(~wu, İstanbul: Kenan Matbaası, 1944, s. 687-738.

Fındıkoğlu, Ziyaeeldin Falıri, icrinıaiyar Üçiincii Cilt: Hukuk Sosyolojisi, İstanbul: İstanbul

Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, 1958, s. 237-245.

Gözübenli, Beşir, "Türk Hukuk Tarihinde Kanuniaştırma Faaliyetleri ve Mecelle", Jılınıet

Ce11der Paşa (1823-189!1): Vefatının 100. Yılına Annrığwı. Sempozyum: 9-11 Hazimn1995, Ankara: Türkiye DiyanetVakfı Yayınları, 1997, s. 2B5-29~l.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 268 (1, 1)

718 TALi D, 3(5), 2005, S. Erdem

Gür, A. Refik, Hukuk Tarihi lle Tefekkiirü Bakımından Mecelle, İstanbul: Çeltüt Matbaası,

[1951? Fındıkoğlu'nun takrizi bu tarihi taşıyor). 102+6 s. [2. baskı, İstanbul Sebil

Yayınevi, 1977; 3. baskı, istanbul: Sebil Yayınevi, 1993, 207 s.].

Halaçoğlu, Yusuf ve M. Akif Aydın, "Cevdet Paşa", Türkiye Diytinet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. VII, istanbul, 1993, s. 443-450 (bibliyografyası, Mecelle için de yararlı ve zengindir).

Halim Sabit, "Mecelle Cemiyeri Hakkında Bir Muhura-i Acizane [!]", Sırtit-ı Müstakim, 17

Rebiillewel327/26 Mart 325, c. Il, sy. 33, s. 102-106.

Halim Sabit, "Mecelle Cemiyeri Hakkında Bir Muhura-i Acizane [III", Sırtit-ı Müstakim, 16

Rebiülahir 327/23 Nisan 325, c. II, sy. 35, s. 131-133.

Hateıni, Hüseyin, "Eski Hukukuınuzda Mülkiyet Kavramı ve Medeni Kanun Dönemi ile

Karşılaştırılması", Medeni Kanunun 50. Yılı Bilirasel Hafta 15-17 Nisan 1976, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1972, s. 201-227.

Hüseyin Kazım, "Mecelle ve Usul-i Muhakeme", Hukuki Bilgiler Mecmuası, 1927, sy. 6, istanbul, s. 341-342.(*)

"ihzar-ı Kavanin Komisyonları Kanün-i Medeni Tali Komisyonunun Layihası", Ceride-i Adliye,1333, sene VII. sy. 160-162, s. 863-942.

"Kanun-ı Medeni Tall Komisyonu Layihasına Nazaran Mecelleıniz", Ceride-i Adliye, 1333-

1334, sene VII, sy. 16:~-167, s. 1076-1084.

Karakaşyan, Rupen Ohanes, Mecelle Madde 804-832: Ariyetin Milel-i Mulıtelife ile Tatbiki,

İstanbul: La türki Matbaası, 1298, 34 s.

Karayalçın, Yaşar ve Ahmet Mumcu, Türk Hukuk Bibliyografyası, Ankara: Banka ve Ticaret

Hukuku Enstitüsü, 1972, s. 55-67.

Karçiç, Fikret, Bosna-Hersek İslam Hukuku Tarihi, çev. Mehmet Erdoğan, istanbul: Balkan

ilm! Araştırınalar Merkezi, 1994, 66 s.

Kaşıkçı, Osman, "Mecelle'de istihkak Davası", Selçuk Ünillersitesi Hukuk Fakültesi DergLçi,

1996, c. V, sy. 1-2, s. 481-495.

Kaşıkçı, Osman, İslam lle Osmanlı Hukukunda Mecelle, istanbul: Osmanlı Araştırmaları

Vakfı Yayınları, 1997, 416 s.

Kaşıkçı, Osman, "Osmanlı Medeni Kanunu: Mecelle", Osmanlı, c. VI, Güler Eren (ed.). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 519-532.IG8

Kaşıkçı, Osman, "Mecelle Örneğinde Türklerin islam özel Hukukuna Katkıları", Türkler, c.

XIII, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 780-7B8.

Küçük Harndi [Elmalılı). "Makale-i Mühimme", Beytinii'l-Hak, 9 Muharrem 1327, sy. 18, s.

399-404 [Yeni harfli neşri için bkz. Elmalı/ı Harndi Yazu; Makaleler II, Cüneyd

Köksal ve Murat Kaya (haz.). istanbul: Kitabevi, 1998, s. 20-28].IG9

Küçük Harndi [Elınalılı], "Mecelle-i Alıkam-ı Adliyemize Reva Görülen Muahazeyi Müdafaa", Beytinii'l-Hak, sy. 48-61 (1328). [Dokuz parçadan oluşan bu yazıların yeni

168 Bu makale, yazıırın İsitim 11e Osmanlı Hukukunda Mecelle başlıklı kitabının ilgili bölümlerinin özeti mahiyetindedir. Yazar, Mecelle'nin islam hukuk tarihinin ilk medeni kanunu olduğu yolundaki düşüncesini vurgulu bir biçimde dile getirmektedir.

169 Mecelle Cemiyeri'nin yeniden tesisi tartışmalarıyla bağlantılı olarak, yeni kanuniaştırmalarda islam hukııku içinde takip edilecek usııle ilişkin hususları ihtiva eder.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 268 (1, 2)

Türkçcdc ı\!fecellc Litcratürü 719

harlli neşri için bkz. Elmalı/ı Hanu/i Yazu; Makaleler II. Cüneyd Köksal ve Murat

Kaya (haz.), İstanbul: Kitabevi, 1998, s. 29-72].

M[uallim] Cevdet, "Darü'l-Muallimin'in Yetmişbirinci Sene-i Devriyesi Vesilesiyle Müessesenin ilk Müdürü Cevdet Paşa'nın Hayat-ı ilmiyesi Üzerine Konferans", Tedrisfit

ıV!ecnwası, Haziran 133:~. c. VIII, nu: 39, İstanbul: Matbaa-i Amire 1335, s. 429-440.

Mal kaç, Mehmet, "Ana Hatlarıyla Mecelle ve Mecelle ile İlgili Bibliyografik Çalışma," Yüksek

Lisans Tezi, Adapazarı: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel islam

Bilimleri Anabilim Dalı İslam Hukuku Bilim Dalı, 2001, 131 s.(*)

Mandelstam, "Hükümet-i Ecnebiye ile Münasebatında Mehakim-i Osmaniye", İ/m-i Hukıik

11e Mukiiyese-i Kauiirıirı, 30 Teşrin-iSani 325, sy. 9.(*)

Mardin, Ebü'l-ula, Medeni Hukuk Ceplıesirıderı Alunet Ceudet Paşa, (1822-1895) Öliimiirıiirı

50nci Yıldönümü Vesi/esile, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını,

1946, 267+16 s.

Mardin, Ebü'l-ula, "Mecelle", Milli Eğitim Bakanlığı İsliimAllSiklopedL~i. c. VII, s. 433-436. 1711

Mardin, ~erif, "Mece!Je'nin Kaynakları Üzerine Açıklayıcı Notlar", çev. Yusuf Bayraktutan,

Şerif Mardin, Tiirk Modenıleşmesi: Makaleler 4, İstanbul: İletişim Yayınları, 1991,.

s. 123-141.

Mardinizade, Ebü'l-ula, "Şeri'ata Hizmet: Mecelle Cemiyeti", Sırtir-ı Miistakinı, 7 Hamazan

327/l O Eylül 325, c. III, sy. 55, s. 42-44.

"Mecelle Encünıeni'nin Kitabü'l-Büyü'a Ait Tetkikatı", Dariilji"ilıurı Hukuk Fakiiiresi Mecrmınsı, sene 2, sy. ll, s. 54-64; sy. 12, sy. 82-90; sy. 13, s. 161-199.

"Mecelle Enetimeni'nin Kitabü'l-icareye Ait Tetkikatı", Dariilfiillwı Hukuk Fakiiiresi MecflllllL\"1, sene 2, sy. 14, s. 302-315.

"Mecelle Komisyonunca Kitabü'l-bey'in Tadilatına Dair ihzar Olunan La~riha-yı Kanuniye

ile Esbab-ı Mucibesi", Ceride-i Ad/iye, 1922, c. VIII, sy. 2, s. 92-93.[*)

"Mecelle Komisyonunca Kitabü'l-bey'in Tadilatına Dair İhzar Olunan Layilıa-yı Kanuniye

ile Esbab-ı Mucibesi", Ceride-iAdliye, 1922, c. VIII, sy. 2, s. 143-144.(*)

"Mecelle Komisyonunca Kitabü'l-bey'in Tadilatına Dair İhzar Olunan Layiha-yı Kanuniye

ile Esbab-ı Mucibesi", Ceride-i Ad/iye, 1922, c. VIII, sy. 2, s. 188-189.(*)

"Mecelle Komisyonunca Kitabi.i'l-lıey'in Tadilatına Dair İhzar Olunan Layiha-yı Kanuniye

ile Esbab-ı Mucibesi", Ceride-i Ad/iye, 1922, c. VIII, sy. 2, s. 28(1-287.(*)

"Mecelle'nin Kitiibü'l-.Bey'ineAitTa'dilat-ı Mütesawere", Muluimlir, 1338, sy. 13, s. 411-4H1;

1339, sy. 15, s. 465-470; sy. 21, s. 675-680; sy. 22, s. 711-712.

"Mecelle'nin ·nıdili Hakkında Münakaşa-i Hukukiye", Mlllılimiir, 133!1, sy. B, s. 240-24f).ı<ı

Milaslı Gad Franko, "Mecelle ve llsul-i Mulıakeme Kanunlarının Teşkilat-ı Esasiyeye rvıuvafakatı (Fransızca Hülasalarımız)", Hukllki Bilgiler Mecnı11ası, 1926, sy. 2, s. 61-64.(*)

Milaslı Gad Franko, "Mecelle ve listıl-i I:VIuhakeme, ilmi Faaliyet, Ali Haydar Efendi Hazretleri", Huk11ki Bilgiler Mecnwası, 1927, sy. 5, s. 241-245.(')

I 70 Martlin'in kitabının iyi bir özeti sayılabilir. Başlangıçta Mecelle'nin niteliği üzerinde durmuş,

daha sonra hazırlık sürecini işlemiştir. Bibliyogratyası zayıftır. Sadece kendi kitabı, I-Iıf.tı

Veldet'in makalesi, Teziikir, Mrt'r(ıziitve Onar'ın Ingilizce bir makalesine işaret edilmiştir.

171 Muiıiimiitdcrgisini çıkaran Dcrsaadet Barosu'nun yılilk toplantısından önce, Mecellemeselesinin konuşulacağı üyelerc duyurulmuş ve kuruldan önce bu mescle ele alınmıştır. Katılıının düşük olduğu toplantıd<ı tvluhami Ali Haydar, Mustafa Şakir ve David Derınasyon"un

göriiş ve mütalaaları bu metinde aktarılmıştır.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 269 (1, 1)

720 TALI D, 3(5), 2005, S. Erdem

"Mukayese-i Kavanin-i Medeni ye: Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye- Fransa Kanun-ı Medenisi",

Mizfuıiil Hukuk, 132S, sene 1, sy. 33, s. :184-3!!7; sene ı, sy. :l4, s. :-ı~JB-400.(')

Mustafa Asım, "Mecelle Meselesi", 1329, İcti/ınd, c. IV. sy. C1S, s. ı417 -l41B; sayı CiC1, s. 1429-

14:ıo.n

Okiç. ıvı. Tayyib, "Osman öztürk, Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle .. İstanbul l~l73, ixvi+432 sayfa," [Kitap Değerlendirmesi}, İs[{im Terkikieri Emtitiisii Dergisi, 1975,

c. VI, cüz l-2, s. 179-1 B3. 172

Onar, Sıddık Sami, "Osmanlı İmparatorluğunda islam Hukukunun Bir Kısmının Coditication'u: Mecelle", İstan/ml O nitlersitesi Hukuk Fakiiites i Mecmuası, 1955, c. XX, sy. 1-

4, s. 57-B5 [Yazının sadeleştiriimiş ve kısaltılmış hali "İsl5.m Hukuku ve Mecelle"

başlığı ile Tmızimattr111 Cwnlwriyete TiirkiyeAnsiklopedLçi'nde {istanbul: iletişim

Yayınları, 19!35, c. III, s. 5B0-5!l7) 73 yayımlanıi1ıştır}.

Osman Nuri," lv!ecelle ve Usul-i Muhakeme", 1927, Hukuki Bilgiler, sy. 6, s. 342-343.(*)

Ölçen, Ali Nejat," Mecelle'den i\ I edeni Kanuna", Atatiirkçü Diişiillce, ı ~J~l9, c. VI, sy. 5!l, Ankara, s. S-1:l.(*l

O!mezoğlu, Ali, "Cevdet Paşa", Milli ./::.'ğitim Bakrınlzgı İsWrn. Ansiklopedisi, c. III, s. 114-123.

Ömer Şevki, "Mecelle ve Usul-i Muhakenıe", Hukuki Bilgiler, I~JL7, sy. S, s. 259-2(10.(')

Özege, M. Seyfettiı1, Eski Harflerle Basılmış Tiirk1:e Eserler Kraa/ogu, c. 1-V. İstanbul, 1971-

1979.

Özgür, Mustafa, "Hasan Sıdkı Efendi'nin Şeviihidü'I-Ecille ti Şerh-i Kavfıidi'I-Mecelle", Lis<ms Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Temel İslam Bilimleri

Anabilim Dalı islam Hukuku Bilim Dalı, 2004, 7+ll3 s.

Oztürk, Osman, Osmwıli Hukuk Trırilıi11de Mecelle, İstanbul: İsliimi İlimler Araştırma Vakfı

Neşriyatı, 1973, xxiv+431 s.

Öztürk, Osman, "Mecelle ve Temel İnsan Hakları". 1989, İlilll 11e Srınat, c. IV, sy. 24, Ankara,

s.IB-19.

Oztürk, Osman, "Osmanlılarda Tanzimat Sonrası Yapılan Hukuki Çalışmalar ve tvlecelle:i

Alıküm-ı Adliyye", Osmrı11li, c. VI, Güler Eren (eel.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları,

] 999, S. 504-5l!l.ı 1

Pakalı n, Mehmet Zeki, "l'vlecellt! Cemiyeti", Osmmzlı Tarih Deyimleri ue Terim.leri Siizliigii, c.

II, istanbul: MEB flasııııe\~, 1983, s. 427.

Pakalın, Mehmet Zeki. "Mecellı~". Osmanlı Trırilz Deyim./eri ue Terimleri Sözliigii, c. ll, İstanbul: i'v!EB Basım evi, 1 ~l83, s. 425-427.

Seyyid [BeyJ, "İctihad veTaklid [I-Illi", isitım Mec11nıasz, 28 Rebiul-ahir 1332, yıl: I, sy. 4, s. Bll; sy. 5 (13 Cumadel-üla 1332), s. 5-10; sy. 7 (Cumadel-iihir 1332), s. 2-5.

Seyyid Bey, "Milk, Mal ve Bey'in Mahiyet-i Hukukiyeleri", Darii(fi"inım H11.k11.k Fakiiiresi

ı\!Jecmll.asz,l'vlayıs ı:ı:12, yıl: I, sy. 2, s. 13ı-14l.

ın rvlclııııct llct;oviç'iıı yiızılarıııa işaret etmekte, Mecelle'nin Balkanlarda Yugoslavya lıiilgcsiııde, 1\rııavutlıık't<ı, Bosna llersek ve Makcdonya'da, Kosova'da, Sırhistan ve Karadağ'da uygulanmasına ilişkin lıilgilcr vermektedir.

173 ll u yazıdaki lıir resim yazısında, yanlış lıir bilgi olarak, "Diğer ıııezlıeplerin ictilıadlarıııa da

az da olsa yer verilmiştir" C s. 5U7) denilmektedir.

174 Oztiirk'iin 197:l yılında yayımlanan kitabında yer alan bilgilerin tekranndan ibaret olan yazıda, aradan geçen yaklaşık yirmibeş yıllık zaman içinde Mecelle konusundaki yeni yaymlann lıiçlıirisinc atıf yapılmamıştır.

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 269 (1, 2)

Türkçcdc Mecelle Li teratürü 721

Seyyid Nesib, "Mecelle' nin Islahımı Doğru", Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası, 1323,

sene 1, sy. 4, s. 404-425.

Sungu, İhsan, "Yeni Osmanlılar", Tanzimat I, İstanbul: MaarifMatbaası, 1940, s. 800-813.

Şafak, Ali, "Hukukun Temel Ilkeleri Açısından Mecelle'ye Bir Bakış", Alımet Ceudet Paşa

(1823-1895): Vefatmm11JO. Yılına Armağan. Sempozyum: 9-11 Haziran1995, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997, s. 263-278 .

. Şen, Temel, ''Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle", Yüksek Lisans Tezi, Samsun: On dokuz Mayıs

Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Temel İslam Bilimleri, 1991.(*)

"Ta'dil-i Kavanln Komisyonlarını Teşkil Etmesi Tensih Olunan Heyetin Esamisi", Dariilflinıın Hııkıık Fakiiiresi Mecmuası, sene 2, sy. 14, s. 316-320.

Tanrıöver. Hasan, "Mecelle-i Ahkfım-ı Adliye", Fikir ue Sanatta Hareket, 1972, c. VII, sy. 81,

İstanbul, s. 48-53.

Uçkan, Banu, "Mecelle'de İş Hukuku Düzeni", Ankara Üniuersitesi Siyasal Bilgiler Fakiiites i

DergL~i. 1999, c. L!V, sy. 1. s. 159-173.(*)

Üçok, Coşkun, "islfım Hukukunun Temel Kurallarından 'İctihatla İctihad Nakz Edilmez",

imran Öktem'e Armağan. Ankara, 1970.(*)

["Vfıcibat Komisyonu Zabıtları"J, IJnriilfiinwı Hukuk Fakiiiresi Mecmuası, sene 2, sy. 14, s.

321-336.

"Viicibat Komisyonu Zabıtnamesi'", Dariilfiinwı Hukuk Fnkiiltesi Mecmııası, sene 2, sy. 15,

sy. 413-448.

"Viicibfıt Komisyonu Zabıtnamesi", Dcıriilfiinun Hukuk Fakültesi Mecmııası, sene 2, sy. 17,

sy. 639-654.

Vantura, Mişon, "Mecelle ile Hukuk-ı Garbiye Arasında Bazı Mukayesat", Ceride-i Adliye,

1329, sy. 68.(*)

[Velidedeoğlu!. Hıfzı Veldet, "Kanunlaştırma Hareketleri ire Tanzimat", Tanzimat I, 1940, !stanbul: MaarifMatbaası. s. 139-209.

Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, Tiirk Medeni Hukuku I: Unızımi Esaslar, 6. baskı, İstanbul: !stanbul Matbaacılık, 1959 [İlk baskı: 19431. s. 61-79.

Yavuz, Hulusi, "Events Leading to the Compilation of the First Ottoman Civil Code", islam

Tetkikleri Dergisi, 1984, c. VIII, cüz 1-4, s. 89-122.

Yavuz, Hulusi, "Mecelle' nin Tedvini ve Cevdet Paşa'nın Hizmetleri", Alunet Ceudet Paşa Semineri, 27-28 Mayıs 1985 Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih

Araştırma Merkezi, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1986, s. 41-101.

Yavuz, Hulusi, ''Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle'nin Tedvini", Ahmet Ceudet Paşa (1823-1895):

Vefatmın 100. Yılına Armağan, Sempozyum: 9-11 Haziran 1995, Ankara: Türkiye

DiyanetVakli Yayınları, 1997, s. 279-284.

Yazman, Aslan Tufan, "Medeni Kanunumuzun Hikayesi, Mecelle'nin Terk Edilişinin Sebebi,

Neden İsviçre Hukukunu Aldık", İktLmdi Yiiriiyi~~. 1962, c. XXIII, sy, 407.(*)

Yazman, İrfan," Mecelle Hukukunda Selem Akdi" Ankara Üniuersitesi Hukuk Fakiiiresi Dergisi, 1964, c. XXI, sy. 1-4, s. 281-307.(*)

literatur_c3s5_141-722.pdf 24.02.2010 09:25:39 Page 270 (1, 1)

722 TA Lİ D, 3(5), 2005, S. Erdem